دنیای سراسر هوس و کامیابی و تمایلات نفسانی هفت‌پیکر ایجاب می‌کند که ابزار موسیقی در خیال‌آفرینی و تصویرسازی برای همین اندیشه‌ها و مفاهیم به کار گرفته شوند. چون نظامی در کاربرد صور خیال از پرکارترین و کارآمدترین شعرای زبان فارسی به شمار می‌رود، شکی نیست که این توانایی او در هفت پیکر نیز نمودی در خور توجه داشت باشد. تشبیهات نو، استعاره‌های بکر و کنایه‌های ظریف او تصاویر زیبایی آفریده که لذت بردن از آن‌ها در گرو شکافتن و وارسی آن‌هاست. دنیای شاد و هوس‌آلود هفت پیکر به‌گونه‌ای است که از دد و دام، دیو و غول، نشاط و شادمانی فرو می‌بارد چنان‌که نظامی حرکات اسب سرخ رنگ بهرام را به رقص مانند می‌کند.
شاه در مطرح ایستاده چو شیر
اشقرش رقص بر گرفته به زیر(‌ص ۱۰۷)
رقصیدن اسب با استعاره همان حرکات اسب است که گاه در حین ایستادن نیز از اسب سرمی‌زند، مانند تکان دادن دم، زدن پا بر زمین، تکان دادن سر و گردن و حرکات پوست. کباب شدن فاخته بر سر آتش را در جای دیگر به رقصیدن تعبیر کرده است:
بر سر آتش از سر خاصی
فاخته پرفشان به رقاصی (همان: ص۱۳۹)
با کمی دقت به زیبایی تصویر پی می‌بریم؛ فاخته را پر می‌کنند و با رد کردن بابزن از میانش آن را بر سر آتش می‌گیرند و برای کباب شدن می‌چرخانند. بی‌شک چرخش بر سر آتش و سر و صدای ناشی از ریخن چربی بر آتش و پر کندن فاخته توجه نظامی را به ساخته چنین ترکیبی معطوف کرده است. نظامی، خروس را هم به دهل نوازی واداشته و خواندنش در سحرگاه را این‌گونه تصویر کرده است:
چون دهل برکشید بانگ خروس
ناقه صبح بر بست زرین کوس (همان: ص ۲۴۰)
فضای تصویرسازی نظامی به‌گونه‌ای است که دهل نواختن خروس که یک هنجار عادی ندارد مورد پذیرش مخاطب قرار می‌گیرد، خروس دهلی برگرفته و با نهایت شادی و مسرت بر آن می‌کوبد و طلوع صبح را خبر می‌دهد یا خروس مانند دهل بانگ سر داده‌است. (زنجانی، ۱۳۷۷ ص ٢٩٤ ). صبح نیز کوس زرین خود را بر پشت شتر بسته و از پس تاریکی عزم قدم نهادن در دنیایی شاد و نشاط‌آور دارد می‌بینیم که نظامی این تصاویر بکر و بدیع را با استفاده از ابزار و آلات موسیقی ساخته است:
زلف دلبر گرفت چون چنگش
در برآورد چون دل تنگش (همان: ص ٣٠٤ )
نظامی در ساختن این تشبیه تارهای چنگ را در نظر داشته است؛ همان‌گونه که چنگ زن تارهای جنگ را با سر پنجه و مضراب نوازش می‌کند، زلف و موی معشوق نیز بازیچه دستان عاشق شده است. نغمه مرغان بر شاخسار نیز نظامی را به یاد پرده‌ها و نواهای موسیقی و ابزار آن انداخته و او را در ساختن تصویر زیر یاری داده.
عندلیب از نوای تیز آهنگ
گشته باریک چون بریشم چنگ (همان ص ۳۱۹)
عندلیب هنگام آواز خواندن بدن و سر و گردن خود را بالا می‌کشد به‌طوری که باریک‌تر از زمان دیگر به نظر می‌رسد. این باریکی و نالیدن عندلیب به تارهای باریک ابریشم و نوایی که از آن بر می‌خیزد مانند شده است. بریشم برای تصویر باریکی است. (زنجانی، ۱۳۷۷ ص ۱۵۱). در ماجرای کنیز چنگی و جوان صاحب باغ، صدای افتادن کدو از درخت را به صدای برخاسته از هوز «هوز» به معنی صدای تند و تیزی که از طبل ،کوس، طاس فلزی و برنجی برآید [ دهخدا] ) مانند کرده است:
باز بانگ اندر اوفتاد به هوز
آهو آزاد شد ز پنجه یوز (همان: ص ۳۰۹)

۵-بررسی آرایه‌ها و عناصر موسیقی در اسکندر نامه(شرفنامه، اقبالنامه):
اسکندرنامه که خود به دو بخش اقبالنامه و شرفنامه تقسیم شده، دنیای متفاوتی را به تصویر کشیده است. دو منظومه‌ی جداگانه و در عین حال مرتبط با هم که اسکندرنامه را تشکیل می‌دهد تصویری مختلف از اسکندر به دست داده است. در بخش نخست یعنی شرفنامه، اسکندر فرمان‌روایی جهان‌گشاست و در اقبال‌نامه نقش یک پیامبر دعوتگر و یک فیلسوف فرمانروا را برعهده دارد. (زرین کوب ۱۳۸۰ ص ۱۷۰).

فضای شرفنامه رزمی و حماسی است. بنابراین کاربرد ابزار و آلات رزم در آن چشم‌گیر می‌نماید. نظامی از همان آغاز در تشبیهی وارونه، صدای رعد را به نالیدن کوس شاه مانند کرده است:
بنال ای دل رعد چون کوس شاه
بخند ای لب برق چون صبحگاه (ص ٥٨)
جای دیگر شاهنشاهی اسکندر را در بیست سالگی این گونه بیان کرده است:
چو عمرش ورق راند بر بیست سال
به شاهنشهی بر دهل زد دوال (شرفنامه: ص ۷۱)
که دوال بر دهل زدن کنایه از اظهار پادشاهی و جلوس بر تخت است. جای دیگر می‌گوید صدای کوبیدن بر طبل و آیینه پیل آن‌چنان مهیب و بلند است که صدف‌ها به جای ساختن مروارید شبه ایجاد کرده‌اند.

نتیجه:
نظامی در پنج گنج با اطلاع کافی و جامع از انواع ابزار موسیقی چگونگی نواختن، طرزساختن، جنس و نوع مواد سازنده، کاربرد آن‌ها در موقعیت‌های مختلف، زیر و بم نواها و اطلاعات بسیاری از اطلاعات دیگر ازموسیقی، این ابزارها را به خوبی به کار گرفته و تصاویری بکر آفریده است. ذهن جست‌وجوگر نظامی در ساختن این تصاویر او را یاری داده است. تناسب نوع به کارگیری این ابزار و هماهنگی تصاویر حسی و انتزاعی با پیام هر منظومه و فضای فکری گوینده و انتظار مخاطب، چنان به خوبی توسط نظامی تشخیص داده شده است که بین اجزای کلام و محتوا هیچ گونه گسستگی دیده نمی شود. تصاویر بر ساخته نظامی در مخزن الاسرار در خدمت زهد و عرفان و رواج اخلاق و پارسایی است. در خسرو و شیرین که سخن بر پایۀ بزم و عاشقی شکل گرفته شاعر در بزم‌آرایی‌ها، اصطلاحات و ابزار موسیقی را هرچه هنرمندانه‌تر به کار می گیرد. گویی باربد و نکیسا در این نازک خیالی به شاعر مدد می‌رسانند. او در واژگان موسیقایی هنرمندان و روز و شب های تب آلود قهرمانان عاشق پیشه این داستان، شادمانه‌ترین لحظه‌ها را خلق می‌کند و چون سخن به عشق نافرجام لیلی و مجنون می‌رسد واژه‌ها و اصطلاحات موسیقی نیز بازگوکننده ناکامی و درد و اندوه‌اند. دنیای هوس‌آلود هفت‌پیکر، شاعر را بر آن می‌دارد که شور و تمایلات نفسانی بازیگران این داستان را در ساز و آواز بنوازد. در شرفنامه، جهان‌گشایی‌هایی اسکندر چاشنی ساز نوازندگان و رزم سازان می‌شود و در اقبالنامه شاعر دوباره مجال پیدا می کند مانند مخزن الاسرار به اخلاق بگراید و موسیقی را به خدمت مضامین حکمی در آورد. توفیق او در این بخش کمتر از سایر منظومه‌هاست در خسرو و شیرین آن‌چنان درخشیده است که کمتر سخن‌سرایی را در این پایه می‌توان سراغ گرفت.

فهرست منابع:
امام شوشتری، محمد علی؛ ایران گاهواره دانش و هنر تهران انتشارات وزارت فرهنگ و هنر، ١٣٤٨
ثروت، منصور فرهنگ ،کنایات چاپ دوم، تهران: سخن، ۱۳۷۵
مجموعه مقالات کنگره بین المللی نهمین سدۀ تولد حکیم نظامی گنجوی تبریز دانشگاه تبریز، ۱۳۷۲
حافظ زاده محمد؛ تاریخ هنر و موسیقی از غارها تا تالارها چاپ اول، تهران: عمیدی.۱۳۸۱
دهخدا علی اکبر؛ لغت نامه چاپ جدید (١٤) جلدی تهران انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۳
زرین کوب، عبدالحسین؛ پیر گنجه در جستجوی ناکجا آباد؛ چاپ پنجم، تهران: سخن، ۱۳۸۰
مقاله، برون از پرده، جستاری در تصاویر بر ساخته با ابزار موسیقی در پنج گنج ، امین، احمد میرزانیا، منصور افخمی خیرآبادی، محمدعلی فصلنامه پژوهش‌های ادبی

زنجانی برات صور خیال در خمسه نظامی چاپ ،اول تهران امیرکبیر، ۱۳۷۷
سعدی شیرازی مصلح الدین ،گلستان تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، چاپ پنجم، :تهران خوارزمی، ۱۳۷۷ بوستان تصحیح و توضیح غلامحسین ،یوسفی، چاپ پنجم، تهران خوارزمی، ۱۳۷۵.
مراغی، عبدالقادر؛ مقاصد الالحان به اهتمام تقی ،بینش ،چاپ اول، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ١٣٤٤
مشحون، حسن؛ تاریخ موسیقی ایران یک جلدی چاپ اول، تهران: فرهنگ نشر نو ۱۳۸۰
معین، محمد، فرهنگ ،معین چاپ ،بیستم، امیرکبیر، تهران: ۱۳۸۲
مولوی جلال الدین محمد؛ مثنوی به کوشش و شرح محمد استعلامی، چاپ چهارم تهران زوار، ۱۳۷۲
میرزانیا، منصور فرهنگنامه کنایه؛ چاپ دوم، تهران: امیرکبیر، ۱۳۸۲
اسکندر نامه شرح بهروز ثروتیان ؛ چاپ اول، توس، تهران: ١٣٦٦.
نظامی گنجه‌ای الیاس؛ اقبالنامه با تصحیح و حواشی وحید دستگردی، چاپ چهارم، تهران: قطره، ۱۳۷۸.