حکایت عشق نافرجام لیلی و مجنون نظامی را بر آن می‌دارد تا ابزار موسیقی را وسیله‌ای برای بیان سوز و گداز عاشق و معشوقی قرار دهد که سرنوشت ازلی آن‌ها با اندوه و ناکامی رقم خورده است. نظامی در آغاز لیلی و مجنون به ناتوانی بشر از شناخت حقایق و اسرار از طریق قياسات و ظواهر می‌پردازد و انسان را پرده‌شناسی می‌داند که از این طریق قادر به شناخت خویش نیست تا چه رسد به اسرار الهی:
گر پرده‌شناس از این قیاسی
هم پرده خود نمی‌شناسی (لیلی و مجنون: ص۲۱)
با این همه او در این منظومه ابزار موسیقی را برای مقاصد دیگری نیز به کار گرفته است. این مثنوی در بیان دردهایی است که لیلی و مجنون به خاطر سرسپردن به رسوم دست و پا گیرناچارند تحمل کنند آن‌ها اسیر قیودی شده‌اند که هیچ‌کس شهامت شکستن آن‌ها را ندارد. حتا جنگجویی چون نوفل. بنابراین نظامی ابزار موسیقی را برای آفرینش تصاویری که گویای درد و اندوه لیلی و مجنون باشد به کار می‌برد:
طبال نفیر آهنین کوس
رهبان کلیسیای افسوس (همان: ص۶۵)
مجنون طبالی است که در فراق لیلی بر طبل آهنین وجود خود می‌کوبد و اندک اندک در اثر ضربات كوبه‌ی عشق می‌فرساید و می‌نالد و در بیت زیر نیز که از زیباترین ابیات لیلی و مجنون است زاری لیلی را به نالیدن چنگ و دست بر سر نهادن مجنون از اندوه و فراق را به شکل ظاهری رباب مانند کرده است:
لیلی زخـروش چنگ در بر
مجنون چو رباب دست بر سر (همان: ص۶۸)
و از دیگر ابیات زیبای این منظومه بیت زیر است که در آن لیلی و مجنون را به ابریشم ساز مانند کرده است:
زان هر دو بریشم خوش آواز
بر ساز بسی بریشم ساز (همان: ص ٩٦)
باریکی تارهای ابریشمین ساز وجه شبهی برای لاغری و نحیفی لیلی و مجنون است و نغمه‌هایی که از این تارها بر می آید مبین ناله‌های پی در پی و عاشقانه دو دلداده است. در جای دیگر شهرت لیلی در عشق مجنون و زبانزد شدنشان را این‌گونه بیان می‌کند:
از پرده نام و ننگ رفته
در پرده نای و چنگ رفته (همان: ص ۱۰۲)
که مصراع دوم کنایه‌ای است برای شهرت لیلی در عشق و قرار گرفتن او به عنوان موضوع سخن مطربان است.(میرزانیا، ۱۳۸۲ ذیل در پرده نای و…)
و در جای دیگر پیکی را که خبر مرگ پدر مجنون را به او می‌رساند

کج‌آهنگ نامیده و خم شدن کمر مجنون از این خبر را به خمیدگی سر چنگ مانند کرده است: مجنون ز نوای آن کج آهنگ
نالید و خمید راست چون چنگ (همان: ص ١٦٣)
آرزوی مجنون را برای در آغوش کشیدن لیلی این‌گونه تصویر می‌کند:
در برکشمت چو رود در چنگ
پنهان کنمت چو لعل در سنگ (همان:ص ۲۱۸ )
در بیت زیر که وصف ناله‌های عاشقانه لیلی و مجنون است ایجاز اعجاز گونه نظامی را می‌توان مشاهده کرد:
بر رود رباب و ناله چنگ یک‌رنگ
نوای آن دو آهنگ (لیلی و مجنون: ص ٩٦)
«رود» به معنی «زه» است «دو آهنگ» به معنی «نی جفته و از آلات بادی موسیقی رایج در میان عشایر بوده و دارای دو زبانه هم صدا متشکل از دو لوله مجوف استخوانی با صدایی حاکی از فرهنگ روستایی است. این ساز در لهجه‌های مختلف نام‌های مختلف دارد. (ستایشگر، ص٤٧١). در این بیت دو آهنگ استعاره از لیلی و مجنون است زیرا دو آهنگ یا نی جفته اولاً در کنار هم قرار دارند و جفت هستند ثانیاً هر دو باریک و لاغرند (اشاره به نحیف و لاغر بودن دو عاشق ثالثاً جفته خاص عشایر است و لیلی و مجنون برخاسته از زندگی کوچ‌نشینی اعراباند. رابعاً نوای نی جفته سوزناک و غم‌انگیز است. نکته‌ی دیگر این‌که در این بیت به شش مورد از ابزارهای موسیقی اشاره رفته است و دیگر این‌که تصویری از هماهنگ بودن و یک‌دل بودن لیلی و مجنون از ترکیب یک‌رنگ بودن نوای دو آهنگ به دست می‌آید. بنابر این دنیای لیلی و مجنون دنیایی است سراسر اندوه و نظامی به خوبی از عهده بیان این اندیشه برآمده‌است و در این راستا ابزار موسیقی چون موم در دستان ماهرانه او و در خدمت فکر و اندیشه او بوده‌اند.
ادامه دارد…