دوری از متن رویدادها و حوادث تاریخی و سیاسی موجب این حاشیه زیستی بوده‌است. سرزمینی که به گواهِ آثار مفرغی و تصاویر و نقاشی‌هایی که در جداره‌ی غارهایِ هومیان، دوشه و میرملاس کشف شده، در روزگاران گذشته، دارای جایگاهِ شکوهمندی در مدنیت و تمدن بشری بوده، متأسفانه در دوره‌ی جدید نتوانسته شانه به شانه‌ی دیگر مناطق ایران گام بردارد و در حوادث و رویدادهای سیاسی ایران نقش‌آفرینی کند. به سبب همین همراهی نکردن و دوری از متنِ حوادثِ سیاسی و اجتماعیِ تاریخ معاصر، از قافله‌ی توسعه جامانده‌است. از این رو، همان‌گونه که نتوانسته پا به پای تحولات تاریخ معاصر ایران نقش‌آفرینی کند، در حوزه‌ی ادبیات و فرهنگ نیز، نتوانسته صاحب صدای مشخصی در شعر و ادبیات امروز ایران گردد.

لرستان با این که دارای ظرفیت‌ها و استعدادهای منفردی طی نیم‌سده‌ی اخیر بوده است، که یک نمونه‌اش در موسیقی، زنده‌یاد استاد شامیرزا مرادی بوده‌است؛ مرد درس ناخوانده و مکتب نرفته‌ای که در جشنواره‌ی آوینیون، با آن ساز بادی کوچک‌اش، حیرت اهالی موسیقی جهان را بر انگیخت و موجب شد تا به احترامش کلاه از سر بردارند. اما در زمینه‌ی ادبیات، طی چنددهه‌ی اخیر، مولود هیچ جریان جدی و خلاقی در شعر و ادبیات امروز ایران نبوده‌است.

از مشروطه به این‌سو، گرچه شاعران بزرگی در شعر لکی و لری پا به عرصه گذاشته‌اند، اما در شعرِ معیارِ فارسی، جز معدودی انگشت‌شمار، آن هم در چنددهه‌ی پس از انقلاب شاهد ظهور و حضور هیچ چهره‌ی درخشانی در سطح و اندازه‌ی ملی و میهنی نبوده‌است.

لرستان با این‌که از نظر ویژگی‌ها و جنبه‌های قومی و بومی این ظرفیت را داشته است که در شعر معاصر ایران بدرخشد و صاحب یک صدای مشخص در شعر امروز ایران گردد، اما هنوز هم در وضعیتِ یک بحرانِ زیست جمعی به سر می‌برد. شعر و ادبیات لرستان در دوره‌ی معاصر، جز تک صداهای منفرد، فاقد یک صدای جمعی بوده است، صدایی که طنینِ حافظه‌ی قومیِ مشترکی باشد.

دو: صادق سیفی، به نسل نخست نویسندگان، شاعران و روزنامه‌نگاران معاصر لرستانی تعلق دارد، که نوشتن را به صورت حرفه‌ای در مجلات و نشریات جدی معاصر آغاز کردند. وی یکی از انگشت‌شمار نویسندگان دهه‌ی سی و چهل لرستان است، که اگر در نوشتنِ؛ شعر، کاریکلماتور، یا هر نوعِ ادبی دیگری تمرکز می‌کرد، و نوشتن را بر کارِ اجرایی و به تعبیر سیاست‌نامه‌ی خواجه نظام‌الملک؛ «تدبیر امور» ترجیح می‌داد، بی‌هیچ مداهنه‌ای این ظرفیت را داشت تا تبدیل به یک چهره و صدا در ادبیات امروز ایران گردد.

استاد صادق سیفی، در آغاز جوانی و هنگامه ورود به دانشگاه، پا به عرصه روزنامه‌نگاری حرفه‌ای گذاشت. وی دانش‌آموخته‌ی حقوق بود و دوران کوتاهی پس از فارغ‌التحصیلی به شغل وکالت پرداخت، اما خیلی زود با آن‌چه در دانشگاه خوانده بود وداع کرد و به نوشتن در مطبوعات پرداخت. جوان پرشور آن سال‌ها با این‌که در برخی نشریات جدی معاصر رفته‌رفته صاحب جایگاه ویژه‌ای برای خود می‌شد، اما با ورود به عرصه‌ی کار اجرایی و مدیریت، شولای سیاست را در همان ابتدای جوانی بر شانه انداخت و طی چنددهه در کسوت بخشداری و فرمانداری برخی شهرهای مهم ظاهر گردید.

نوشتن در باره‌ی صادق سیفی و کاریکلماتورهایش چون هیچ متن مستقلی در قالب کتاب از او چاپ نشده‌است، ممکن است آدم را به ورطه‌ی کلی‌گویی بکشاند. زیرا برای هر نوشتاری باید به متن رو کرد. رجوع به جهانِ متن و خودداری از فروافتادن و درغلتیدن در جهانی فرامتنی، همواره مخاطب را در قضاوتش گمراه می‌کند. با تأکید بر متن اثر است که می‌توان از هجوم و غلبه حاشیه بر متن جلوگیری کرد. برای من که به نسلی تعلق دارم که دو دهه و نیم (ربع قرن) با استاد فاصله زیستِ جمعی داشته‌ام و چون هیچ اثر و متن مستقلی در زمینه‌ی ادبیات از او ندیده‌ام و اگر هم آثاری از او در مطبوعات دهه‌های پیشین چاپ شده، به سبب در دسترس نبودن و نایاب بودن اشان، نمی‌توان نسبت به این آثار دست به نقد و قضاوتی منصفانه زد. به هر حال هرچه هست همین ۱۲ قطعه‌ای است که پیش روی من است.

سه: کاریکلماتور، عنوانی بود که احمد شاملو در مجله‌ی خوشه به این‌گونه کارهای پرویز شاپور که ترکیبی بود از کاریکاتور و کلمات داد، یا کاریکاتوری که با کلمات بیان می‌شود. چون ابزار بیان کاریکاتور خط است، پرویز شاپور این وظیفه را بر گردن کلمه گذاشت. به تعبیر عمران صلاحی، شاپور همان‌طور که با خط می‌نویسد، با کلمه هم کاریکاتور می‌کشد. تعاریف دیگری از کاریکلماتور کرده‌اند؛

کاریکاتور + کلمه= کاریکلماتور، یا کاریکاتوری که به جای خط با کلمه بیان شود. تعریف کاریکلماتور گاه فراتر از این معناست: «به نوشته‌ای اطلاق می‌شود، که با استفاده از توانش‌های کلمات، چه در حوزه‌ی صورت و چه در حوزه‌ی معنا بتواند طرحی گرافیکی و دیداری را به تصویر بکشد.»

خالق این نوعِ ادبی، «گومث دلا سرنا»، رمان نویس آوانگارد اسپانیاست، که اولین کاریکلماتورهایش را در سال ۱۹۱۰ به چاپ رساند.۱

سادات اشکوری، شاعر و روزنامه‌نگار، در باره‌ی کاریکلماتور به عنوان یک گونه‌ی جدید از طنز می‌گوید: «نسلِ اول کاریکلماتورهای ایران، چیزی میان لطیفه و طنز و کاریکلماتور به معنای امروزی بودند؛ نه لطیفه‌ی محض بودند که به‌رغم ساختار ظاهری‌اشان که به شدت مانند لطیفه‌ها بود، از پیرنگی لطیفه‌وار برخوردار نبودند، و نه هم می‌توان آن‌ها را کاریکلماتور کامل نامید؛ چراکه فاقد ایجازِ کاریکلماتور واقعی بودند و در واقع میان لطیفه و کاریکلماتور در نوسان بودند.۲

نحوه‌ي نگاه کردن شاپور به انسان و طبیعت و اشیا با توجه به این تعبیر ماریا ریلکه از شعر؛ «شعر یعنی جان بخشی به اشیا»، بی شک بر شعر مدرن معاصر ما هم تأثیر گذاشته است: این قطعه معروف شاپور؛ «درخت از گربه پایین می‌آمد»، الهام‌بخش این سطر از شعر یدالله رؤیایی است؛ «من از درخت بالا می‌افتم.»

کاریکلماتور جهانِ شگفتِ درهمِ شوخی و جدی است. شوخی و جدی چنان در هم آمیخته‌اند که نمی‌شود از هم جدایشان کرد. ابراهیم نبویِ طنزپرداز جایی گفته بود؛ ما شوخی کردیم، شما جدی نگیرید. کاریکلماتور جهانی خیامی و شوپنهاوری خلق می‌کند. اوقاتِ فرح بخش و سرخوشانه‌ای می‌آفریند و ثانیه‌ها و دقایقی رقم می زند و لبخند و تبسمی بر گوشه لبان مخاطبش می‌نشاند، که برای لحظاتی به ریش این جهان بخندی و آن را جدی نگیری. مثل شاپور که همواره طرفدار موش‌ها و ماهی‌ها بود و در باره گربه‌ها گفته بود: «با این که ظاهری ترسناک دارند، توخالی به نظر می‌رسند و حماقت از سر و سبیلشان می‌بارد. کاریکلماتور خود زندگی است. به همین سادگیِ روایتی که عمران صلاحی از شاپور نقل می‌کند؛

«در توفیق بودیم و باران شدیدی می‌بارید و من می‌ترسیدم دیر به اتوبوس‌های جوادیه برسم.

شاپور گفت: من می‌رسانمت.

پرسیدم: مگر ماشین داری.

گفت: نه چتر دارم.»

جهت آشنایی و انبساط خاطر خوانندگان این یادداشت، با آوردن چند قطعه ناب از کاریکلماتورهای پرویز شاپور و نقل یک خاطره از عمران صلاحی در باره‌ی پرویز شاپور، به سراغ کاریکلماتورهای مغزهای دست‌بندشده استاد صادق سیفی می‌رویم:

*وقتی تصویر گل محمدی در آب افتاد، ماهی‌ها صلوات فرستادند.

*گربه مثل یک لکوموتیو است که دوتا واگن دارد: موش و ماهی.

*در زمستان وقتی تصویر درخت در آب افتاد، آن‌قدر ماهی گُل‌رنگ روی شاخه‌هایش نشست که مثل درخت بهاری غرق شکوفه شد.

*با چوب درختی که برف کمرش را شکسته بود پارو ساختم.

بیژن اسدی‌پور، انتشارات نمونه را که راه انداخت، پاتوق هنرمندان شد. مغازه‌اش جلوی دانشگاه تهران بود و گاهی به قدری شلوغ، که نمی‌شد وارد آن شد. شاپور می‌گفت این مغازه مثل اتوبوس دو طبقه است، تا درش باز می‌شود، چندنفر می‌ریزند توی پیاده‌رو.

بخش دوم:

چهار: ۱۲ قطعه مغزهای دست‌بندشده، نمی‌تواند معیار و ملاکی درست و منصفانه برای قضاوت کردن آثار یک کاریکلماتوریست باشد. برای قضاوت کردن باید جانب عدالت و انصاف را گرفت، و این به دست نمی‌آید، مگر با بررسی انبوه کاریکلماتوریست صاحب اثر. بوده‌اند شاعرانی که پس از سرودن چند شعر خوب و موفق برای همیشه با شعر خداحافظی کرده‌اند. هرچند سیاوش کسرایی اگر تنها شعرِ «غزل درخت» را می‌سرود، برای شاعر بودنش کافی بود، یا اگر نعمت میرزازاده چنان‌چه فقط شعرِ «شب‌چرانی»‌اش را می‌گفت، بی‌گمان غزل‌سرای خوبی بود. با این همه شاعر و نویسنده در خلق آثارش تا به انبوهی نرسد، نمی‌توان از زوایای گوناگون به آن‌ها پرداخت. درک و فهم درست از آثار یک شاعر و نویسنده زمانی اتفاق می‌افتد که بتوان از زوایا و ابعاد گوناگون به تحلیل آثار او پرداخت.

پی‌نویس‌ها:

۱- بشیری، نجمه، ۱۳۹۳، نامه‌های پرتب و تاب بورخس، تهران، مشکی، صص؛ ۳۴۹-۳۴۸٫

۲- سادات اشکوری، کاظم، ۱۳۷۸، مردی در اقلیم مهربانی و تنهایی، روزنامه‌ی اطلاعات، سال ۴۶، ش ۳۵۴۲٫