موضوع نوشتار حاضر، بررسی ضعف‌های کتاب‌های فارسی متوسطه‌ی اول است. به‌طور کلی، نقاط ضعف کتاب‌های فارسی متوسطه‌ی اول را می‌توان این‌گونه برشمرد:

اختصار و فشردگی دانش‌های ادبی و زبانی، ضمن آن‌که ابهام‌آفرین‌ است، زحمت دبیران را در خیلی از موارد دوچندان می‌کند؛ برای نمونه در درس دهم فارسی پایه‌ی هشتم، برای آموزش «جناس» چنین آمده است:

«به این واژه‌ها توجه کنید:

صبا و سبا؛  آرام و رام

در این کلمات نوعی نزدیکی آوایی وجود دارد. به این‌گونه نزدیکی آوایی واژه‌ها که شعر و نثر را زیباتر و خوش‌آهنگ‌تر می‌کند، جناس می‌گویند.»

به‌راستی دانش‌آموز با این تعریف غیرجامع و غیرمانع، چند و چونِ جناس، گونه‌های آن، تفاوت جناس با ردیف، قافیه و سجع را درمی‌یابد؟ آیا معلم زحمت‌کش باید جور رمزگشایی از این‌گونه ناگفته‌ها را بکشد؛ ناگفته‌هایی که چون راز مگو و رازهای سربه‌مهر هستند. جالب‌ آن‌که پیش‌تر در درس نخست فارسی هفتم، اصطلاح «هم‌آوا» بدون هیچ توضیحی آمده‌است که سبب می‌شود دانش‌آموز به درستی نداند که تفاوت هم‌آوا با جناس در چیست؟ دبیران گرامی نیز باید بخش قابل توجهی از یک زنگ ادبیات را به توضیح خفایا و خبایای این‌گونه مطالب بپردازند.

استاد شمیسا، مواردی چون «صبا، سبا» را جناس تام دانسته‌اند، برخی دبیران نیز به تبعیت از ایشان این‌گونه موارد را جناس تام می‌دانند. نیز در برخی کتب بلاغی از جناس لفظ سخن به میان آورده‌اند. بیش‌تر کتب کمک‌درسی در این موارد سکوت می‌کنند؛ یا به آوردن «جناس» اکتفا کرده‌، از گونه‌ی جناس اسمی به میان نیاورده‌اند تا این تشتت آرا و نظرهای مؤلفان، سبب سرگردانی دانش‌آموزان نشود. حال اگر  برای دانش‌آموزان متوسطه‌ی اول، این نمونه‌ها را جناس تام بنامیم، تعریف جناس تام که بر املای مشترک واژه‌ها تأکید دارد، استثناپذیر و آموزش آرایه‌ی جناس، دچار پیچیدگی خواهدشد. از سویی، استاد کزازی نیز -خلاف نظر استاد شمیسا- املای واژه‌ها را در نظر دارد. بنا بر این مقدمات، ضرورت دارد اتفاق نظر و وحدت رویه‌ای برای این‌گونه موارد لحاظ شود تا اندکی از ناهمواری‌های مسیر کنکور نیز هموار شود.

گاه در چیدمان مطالب، نکته‌ی بسیار مهمِ «آموزش از ساده به پیچیده و دشوار» رعایت نشده است. برای نمونه؛ آرایه‌ی «تضاد» که به خاطر آموزش آن در سال‌های نخستین ابتدایی و تکرار آن در همه پایه‌های تحصیلی، جزء مباحث نسبتاً ساده است، در درس هشتم پایه‌ی نهم آمده است؛ در حالی که «تشبیه» که به نسبت دشوارتر از «تضاد» است، در درس نخست آموزش داده می‌شود.

«ردیف» که از تشبیه ساده‌تر است، در بخش «نکته‌ی ادبی» درس ۱۳ گنجانده شده است. بهتر آن است که در درس‌های نخستین کتاب بدان پرداخته شود. مباحث مربوط به دستور زبان نیز در مواردی همین‌گونه است.

بحث نشدن از راز و دلیل آرایه/ نکته‌ی ادبی شمردن اصطلاحاتی هم‌چون «پرسش انکاری» برای دانش‌آموزان و بسیاری از دبیران ابهام‌زاست. به‌ویژه آن‌که در علم معانی از اغراض پرسش‌ها صحبت شده‌است و ذهنیت بسیاری از دبیران آن است که پرسش انکاری را در علم و عالم معانی بررسی کنند نه در آرایه‌ها.

پراکنده‌بودن مطالب، عدم انسجام و کلی‌گویی از ضعف‌های ارائه‌ی دانش/ نکته‌ی زبانی است. از ضرورت جابه‌جاشدن برخی دانش/نکته‌های زبانی با رعایت چیدمان از ساده‌به‌پیچیده و دشوار که پیش‌تر صحبت‌شد. ضعف‌هایی در محتوای دانشِ زبانی و اصطلاحات دستور زبان نیز دیده می‌شود؛ برای نمونه مؤلفان ارجمند، در فارسی پایه‌ی هفتم، «ضمیر» را با ضمیر شخصی یکی دانسته و گفته‌اند:

«ضمیرها دو نوع هستند: ۱. ضمیر جدا […] ۲. ضمیر پیوسته.»

در صورتی که ضمیر جدا و پیوسته، گونه‌های «ضمیر شخصی» هستند؛ نه انواع ضمیر. گونه‌های ضمیر عبارتند از: ۱.ضمیر شخصی؛ ۲.ضمیر مشترک؛ ۳.ضمیر تعجبی؛ ۴. ضمیر اشاره؛ ۵. ضمیر مبهم؛ ۶. ضمیر پرسشی؛ ۷.ضمیر ملکی یا اختصاصی.

با وجود دو درس آزاد (ننوشته) در کتاب فارسی -که فضایی ارزنده برای هنرنمایی دانش‌آموزان است تا با راهنمایی دبیران و والدین جلوه‌های ادبیات بومی را بررسی کنند- چرا باید درس «کژال» در روان‌خوانی فصل نخست(پایه‌ی هفتم) آورده شود؟ آیا اصل برابری زبان‌ها، گویش‌ها، لهجه‌ها و فرهنگ‌های بومی ایرانی رعایت شده است؟ چرا از دیگر زبان‌ها و گویش‌ها داستان آورده نشده؟ بهتر بود این داستان -باوجود جذابیت و کشش داستانی و پرمحتوا بودن- در ساختار کتاب قرار نمی‌گرفت؛ یا دست‌کم در فصل ادبیات بومی می‌آمد.

در کتاب‌های فارسی متوسطه‌ي اول، از میان انواع ادبی، ادبیات تعلیمی/ اندرزی با بیانی مستقیم یا غیرمستقیم بر دیگر انواع چیرگی‌دارد و به‌ویژه جای سروده‌های عاشقانه در این کتاب‌ها خالی ا‌ست.

اگرچه مؤلفان، در کتاب معلم (راهنمای تدریس) مدعی آنند که اصول برنامه‌ي درسی و ادبیات فارسی دوره‌ی اول متوسطه را در تولید و گردآوری محتوا فراچشم‌داشته‌اند، در مواردی دیده می‌شود که خلاف این اصول، عمل کرده‌اند. برای نمونه، آموزش اصولی، علمی و عملی آداب و مهارت‌های زندگانی با ارائه‌ی پند و اندرزهای مستقیم از ثری تا ثریا فرق دارد. درس «راه نیک‌بختی» (پایه‌ی هشتم) -که سروده‌ای از ایرج‌میرزا است- و درس «آداب زندگانی» (پایه نهم) به دلیل به‌کارگیری بیان مستقیم و زبان تلخ نصیحت، با اصل ۱۳ از اصول برنامه‌ی درسی و ادبیات فارسی دوره‌ي اول متوسطه منافات دارند. اصل یادشده، بر آموزش نکات زبانی، اخلاقی، ارزشی و شناختی به شکل غیرمستقیم تأکید دارد.

پرداختن به شخصیت‌های غیر ادبیاتی، آن‌هم با زبانی ساده و غیرادبی از ارزش کتاب فارسی کاسته‌است. اگر کتاب فارسی است، شایسته‌است که به ابعاد زندگی شخصیت‌های صاحب ذوق اشاره‌شود و خدماتی که برای زبان و ادبیات فارسی داشته‌اند، برجسته شود. حذف شخصیت‌های مطرح ادبی به بهانه‌های مختلف، اشتباه بزرگی‌ست که سبب پایین‌آمدن سطح ذوق و ذائقه‌ی ادبی مخاطبان می‌شود؛ این نگاه و نگره‌ سبب سرخوردگی شاعران و نویسندگان مطرح یا دست کم باعث خودسانسوری آنان می‌شود که در هر دو صورت، ناپسند است و از هر دوسوی بام افتادن را تداعی ‌می‌کند.

ابیات دشوار، به‌ویژه بیت‌های آغازین برخی فصل‌ها و نیز مفاهیم، زبان و بیانِ مطالبِ بعضی از درس‌ها، با ویژگی‌های ذهنی- شناختی بسیاری از نوجوانان متناسب نیست؛ برای نمونه درس «خدمات متقابل ایران و اسلام» در پایه‌ی هفتم و درس «ارمغان ایران» در پایه‌ي نهم، دارای برخی مفاهیم، مضامین و واژه‌هایی است که برخی از آن‌ها حتا برای بزرگسالان نیز دیریاب و دشوار است. درس «زنِ پارسا» در فارسی پایه‌ي نهم که درباره‌ي رابعه‌ي عدویه است، ضمن آن‌که برخی واژه‌ها و عبارات دشوار و دیریاب دارد، محتوای آن برای نوجوان امروزی باورپذیر نیست.

پیش‌تر اشاره شد که برخی از ابیات دارای تعقید لفظی و معنایی هستند. ابیاتی نیز در کتاب‌های درسی فارسی دیده می‌شود که منتسب به فردوسی هستند و نیز در برخی از ابیات تغییراتی اعمال شده‌است. به احتمال قریب به یقین این‌گونه موارد، برگرفته از از فضای مجازی و جعلیات و انتساب‌های نادرست آن هستند. ابیات برخی شعرها از سروده‌های بلند گزینش شده‌‌اند. در مواردی، کاستن تعداد بیت‌های این‌گونه سروده‌ها، دانش‌آموزان را در تعیین قالب دچار اشتباه می‌کند؛ برای نمونه در درس «پرچم‌داران» بخشی از قسمت میانی قصیده‌ی ادیب‌الممالک فراهانی آمده است و چون بیت نخست قصیده (بیت مصرع) نیامده، دانش‌آموزان قالب شعر را به اشتباه، قطعه می‌دانند. در مواردی نیز ابیات انگشت‌شماری از قصیده‌ها گزینش شده‌است و دانش‌آموزانی با توجه به تعداد ابیات، این‌گونه قصیده‌ها را غزل می‌‌شمرد.

گاه در کتاب‌های درسی فارسی، متن‌هایی از شاعران و نویسندگان گم‌نام و ناآشنا آمده است که نه در میان شاعران و نویسندگانی که برای نوجوانان قلم‌فرسایی می‌کنند، اسم و رسمی دارند و نه حتا در میان دیگر شاعران و نویسندگان جایگاه قابل توجهی را از آن خود کرده‌اند.

به‌طورکلی، درس فارسی، در عین زیبایی و دل‌آرایی، ایرادهایی دارد که ضرورت دارد بررسی و واکاوی شوند تا از پیچاپیچ سرگیجه‌آور و ملال‌انگیز برخی ایرادها که در روند آموزش زبان و ادبیات فارسی وجود دارد، کاسته شود. در مقالات آتی، راهکارها و پیشنهادهایی برای کاستن یا ازبین‌بردن این ایرادها ارائه خواهدشد.