یکی از تصویرهایی که برای مسرّت تازگی داشته، خوردن غذا با دست بوده‌است. او گاه در مهمانی‌ها می‌دیده که افرادی با دست غذا می‌خورده‌اند. با این‌که مهمانی‌ها اغلب با حضور افراد زیادی بوده، میزبان قبل از ورود مهمان، امکان دست شستن آن‌ها را فراهم می‌کرده‌است. البته خوردن با دست الزامی نبوده و کسانی که مایل نبوده، از قاشق استفاده می‌کرده‌اند (ص۹۶،۱۰۶).

این نوع خوردن، همانند تاجیکستان هنوز در بسیاری استان‌های ایران از قبیل لرستان و چهارمحال بختیاری رایج و قابل‌مشاهده است. نگارنده نه‌تنها در مناطق روستایی که در بسیاری از نقاط شهری لرستان نیز بارها و بارها چنین صحنه‌هایی را دیده و تجربه کرده است. خوردن غذا با دست هم‌اکنون در لرستان کم‌رنگ شده و با گسترش تالارها و رستوران‌ها رو به کاهش رفته است.

این شیوه‌ي خوردن در لرستان تا آن‌جا مرسوم بوده که اصطلاحات خاصّی مانند: «شصت‌وچهار» نیز برای آن وضع‌شده است. منظور از «شصت‌وچهار»، انگشت شصت دست و چهار انگشت دیگر آن است که وقتی در کنار هم قرار می‌گیرند، ضمن ساختن عدد «شصت‌وچهار» به کمک آن‌ها و با مهارتی خاص لقمه از ظرف برداشته و به دهان گذاشته می‌شود. این اصطلاح معنای کنایی به خود گرفته و برخی به‌جای گفتن عبارتی چون: «امشب، شام دعوت داریم»، می‌گویند: «امشب، شصت‌وچهار دعوت داریم». خوردن غذا با دست، شیوه‌ای بسیار کهن است و به ادبیّات و فرهنگ عامّه نیز راه‌یافته است. زبان‌زد معروف «آفتابه‌لگن هفت دست، شام و ناهار هیچی» ریشه در این شیوه دارد. در گذشته برای بسیاری از خانواده‌ها مرسوم بوده که قبل از کشیدن غذا، با یک آفتابه‌ي پر از آب و یک لگن و یک حوله یا دستمال نزد مهمان می‌رفته‌اند. مهمان با دیدن آن‌ها دستان خود را می‌شسته و بعد از خشک‌کردن، با دست به غذا خوردن مشغول می‌شده است. این رسم ستودنی متأسّفانه بعدها مانند بسیاری دیگر از رسوم، دچار حاشیه شده و به چشم و هم‌چشمی و کبر و افاده سوق داده می‌شود.

برخی خانواده‌ها برای خودنمایی هم که بوده، به یک یا دو دست آفتابه و لگن اکتفا نکرده، چندین دست در معرض دید قرار می‌داده‌اند. عدّه‌ای به این هم راضی نشده و به‌جای استفاده از جنس معمولی این ظروف، به جنس‌های پرزرق‌وبرق و گران‌بها روی می‌آورده‌اند. سرانجام چون ماهیّت هر نمایش صوری روزی آشکار خواهدشد، پدیده‌ی چند دست آفتابه و لگن نیز نیّت میزبان را برملا می‌کند. بعدها میهمان‌ها و دیگران متوجّه می‌شوند که به دنبال آن ‌همه آفتابه و لگن و آن‌ همه زرق‌وبرق، اصل موضوع، یعنی غذا به حاشیه رفته و مهمان گرسنه و ناراضی از سر سفره برمی‌خاسته.

ناگفته نباید گذاشت که استفاده از آفتابه و لگن، صرفاً برای قبل از خوردن غذا نبوده و بعد از آن نیز برای شستن دست‌ها استفاده می‌شده است.۳۵ این را هم باید افزود که این آفتابه و لگن از اسباب و ابزار ویژه‌ی سفره بوده و جز برای شستن دست استفاده‌ی دیگری نداشته است.

هر چند مسرّت در سفر به تاجیکستان به دریافت مدرک دکترا نائل نیامد، دست‌خالی هم برنگشت. چون او سال‌هاست با کارهای فرهنگی و پژوهشی هم‌نشین بوده، هر فرصتی را پژوهیده و از آن بهره‌هایی برگرفته است. مهم‌ترین بهره‌هایی که او در این سفر و در این فرصت به آن‌ها رسیده، عبارت‌اند از:

۱-۴- آشنایی نزدیک با کشور تاجیکستان

از جمله آرزوهای مسرّت، سفر به تاجیکستان و دیدن مردم مهربان و شنیدن زبان شیرین آن‌ها بوده است؛ مردمی که هم‌زبان و هم‌نژاد با نیاکان او بوده و تنها دریچه‌ي شناخت وی از آن‌ها صفحه‌ی تلویزیون بوده است(ص ۹).

این سفر به آرزوی مسرّت، جامه‌ی عمل پوشانده و موجبات آشنایی نزدیک او را با لایه‌ها و ابعاد زیادی از زندگی مردم این کشور فراهم ساخته است. آداب‌ورسوم، رفتارهای اجتماعی، خیابان‌ها، گردشگاه‌ها، فروشگاه‌ها، شیوه‌ی گویش، نام‌های ایرانی، روابط‌خانوادگی، وضعیّت اقتصادی و… بخش‌ها و لایه‌هایی از این سرزمین است که مسرّت، آن‌ها را از نزدیک مشاهده کرده است. طبیعی است که آن‌چه او دیده، مسرّت‌بخش نبوده و گاه اندوه و دل‌تنگی بار آورده است. دور ماندن تاجیکستان از ایران(ص ۱۲۲) و تن‌فروشی برخی دختران(ص ۱۴۱) از این دل‌تنگی‌هاست. دامنه‌ی آشنایی او با این کشور منحصر به دوره‌ی زمانی سفر وی نبوده و دوره‌ی شوروی سابق را نیز در پی داشته است. دیدن برخی آثار به‌جای مانده از زمامداری کمونیست‌ها و هم‌چنین شنیدن خاطراتی از آن‌ها از دیگر جنبه‌های این آشنایی است.

۲-۴- دیدار با چهره‌های فرهنگی

 با آن‌که سفر مسرّت به تاجیکستان کم‌تر از دو ماه بوده، بسیاری از چهره‌های برجسته‌ي فرهنگی تاجیکستان را دیده و با آن‌ها گفت‌وگو کرده است. او برخی از این شخصیّت‌ها مانند دکتر کمال عینی(نویسنده) و گلرخسار صفی‌آوا (شاعر) را پیش از سفر می‌شناخته و با آن‌ها در ایران دیدار داشته است. علاوه بر این شخصیّت‌ها به افراد زیر هم می‌توان اشاره کرد:

دکتر عایشه حامدوا (زبان‌شناس)، دکتر نگینه سراج زاده (مترجم)، دکتر مقدّمه مرجان اشرفی (پژوهش‌گر نگارگری)، عیسی رحمت‌الله یف (سرپرست نسخه‌های خطّی انستیتو شرق‌شناسی)، مهین بانو ممدوا (نویسنده و پژوهش‌گر)، رحمت نذری (شاعر)، مهمان محبّت‌اف (نویسنده)، گل نظر (شاعر)، پروفسور دادخدا سیم‌الدّین (پژوهش‌گر زبان)، محمّدجان شکوری (پژوهش‌گر زبان)، منیازوف (پژوهش‌گر زبان)، جوره بیگ نذری (رییس انستیتو رودکی)، چیلایف (مترجم و پژوهش‌گر زبان)، پولادخان (خوش‌نویس)، محمّدعلی عجمی (شاعر و نویسنده)، دکتر علی‌مردان اف (پژوهش‌گر) و پروفسور سیدمحی‌الدّین اوف (پژوهش‌گر). دیدار و گفت‌وگو با این چهره‌ها درواقع، بهره‌مندی از دانش و معرفت آنان است و هر نشست با آن‌ها در حکم یک کلاس حضوری. مسرّت بسیاری از واژگان و زبان‌زدهای تاجیکی را در دیدار با این چهره‌ها به دست آورده‌است.

طبیعتاً برای کسی که نه‌تنها پیشه‌ی رسمی‌اش پیوند با کتاب و کتابخانه و تحقیق و پژوهش، بلکه اعتقاد و علاقه‌اش نیز چنین باشد، حضور در کشوری هم‌زبان، فرصتی ارزنده است و هم‌چنان به اعتقاد و علاقه‌اش وفادار. یکی از تفریحات پیگیر مسرّت در تاجیکستان، دیدن مراکزی چون کتابخانه و پژوهش‌گاه بوده است. کتابخانه‌ي فردوسی، پژوهشگاه فرهنگ فارسی – تاجیکی، گنجینه‌ي دست‌نویس‌ها (نسخه‌های خطّی)، آثارخانه‌ی (موزه) ملی تاجیکستان و دفتر ایران‌شناسی تعدادی از مراکزی هستند که وی از آن‌ها با دقت و اشتیاق دیدن کرده است. او بعضی از این مکان‌ها مانند کتابخانّه‌ی بزرگ فردوسی را چند بار دیده و هر بار نیز آن را تحسین کرده است (ص۲۴،۲۵،۵۸،۱۱۱).

دکتر محمّدعلی اسلامی ندوشن نیز در سفر خود به تاجیکستان از این کتابخانه دیدن کرده است. به روایت وی کتابخانه‌ی فردوسی در آن سال (۱۳۵۲) نزدیک دو میلیون جلد کتاب داشته، درحالی‌که مسرّت، سی سال بعد تعداد آن‌ها را سه میلیون و با احتساب نسخه‌های خطّی و نشریات، شش میلیون جلد آورده است(ص ۱۱۱). مقایسه‌ی این دو رقم نشان‌دهنده‌ی این نکته است که در این فاصله، بر تعداد کتاب‌های کتابخانه افزوده‌شده و اهمیّت آن کاستی نداشته است.

از سال (۱۹۱۷ م)، که حکومت کمونیستی شوروی پدید آمد، اقدامات گسترده‌ای بر ضدّ قومیّت‌های نژادی و زبانی این کشور آغاز شد. این رژیم نوظهور، فرهنگ و زبان روسی را در صدر نشانده و در امحای دیگر فرهنگ‌ها و زبان‌‌های این قلمرو پهناور سخت می‌کوشیده است.

یکی از این ملیّت‌ها که از تعرّض روس‌ها مصون نماند، ملّت ریشه‌دار تاجیک بود. آن‌ها به تعبیر دکتر عایشه حامدوا کمر به نابودی فرهنگ تاجیک بسته بودند و در این راه شوم از هیچ جنایتی حتّا کتاب سوزی ابا نداشتند. میزان کتاب‌سوزی روس‌ها از کتاب‌های فارسی فقط در سال ۱۹۲۰ میلادی به‌اندازه‌ای بود که تا یک سال بتواند آتش گرمابه‌های کشورهای آسیای میانه را تأمین کند(ص ۱۲۹). آن‌ها با آن‌که همه‌ی امکانات مسخ کردن یک ملّت را در اختیار داشتند و بیش از هفتادسال حکومت کرده بودند، جز تغییر خط کاری از پیش نبردند و نتوانستند مردم تاجیکستان را از زبان ملّی و مادری محروم کنند. تاریخ، کم‌تر چنین اقتداری از یک‌زبان زیر سلطه به چشم دیده و شاهد پیروزی آن بر زبانی سلطه‌گر بوده است.

هم‌چنین بعد از فروپاشی رژیم تمامیّت‌خواه شوروی، از بین جمهوری‌های سابق، تنها ملّتی که دانشجویانش می‌توانند پایان‌نامه‌ی خود را به زبان مادری بنویسند، تاجیکستان است. کشورهای دیگری مانند آذربایجان و ازبکستان از این عزّت و امتیاز برخوردار نبوده و دانشجویان آن‌ها می‌بایست پایان‌نامه‌ی خود را به زبان روسی ارائه دهند(ص ۴۵). مسرّت در سفر خود به تاجیکستان این عزّت و اقتدار زبان فارسی را به عینه دیده و بر آن آفرین گفته است(ص ۷۸).