متأسّفانه در برخی نقاط شهر دوشنبه ازجمله محلّ سکونت مسرّت، همراه با آب شرب، خس و خاشاک و شن و گل‌ولای از شیر آب جاری می‌شده است. حجم آلودگی چنین آبی ناگفته پیداست و نخوردنش بهتر. با این‌که مردم شهر، آب را بعد از ته‌نشین کردن، جوشانده و مصرف می‌کرده‌اند، مسرّت و دوست همراهش راه دیگری برمی‌گزینند. آنان جانب احتیاط را نگه می‌دارند و برای مریض نشدن آب‌معدنی، کواس (نوعی نوشابه) و یا آب‌میوه مصرف می‌کرده‌اند. شاید به دلیل همین آلودگی بوده که بهای آب شهری ثابت بوده و میزان مصرف آن در کاهش و افزایش بهای آن تأثیری نداشته است (ص۲۳،۸۰).

مسرّت، تنها نقطه‌ی تیره‌ی دوشنبه را از منظر مبلمان شهری، زباله‌هایی می‌داند که مردم در کوچه و خیابان رها می‌کرده‌اند. این موضوع از دید وی با تمیزی و آراستگی مردم ناسازگاری داشته و چهره‌ی زشتی به شهر داده است. نه‌تنها کوچه و خیابان که باغچه‌ها، پیاده‌روها و دست‌شویی‌ها نیز از این نازیبایی دور نبوده‌اند. متأسّفانه دست‌شویی در مراکز فرهنگی نیز بسیار آلوده بوده و اوضاع خوبی نداشته است.

شگفت آن‌که در برخی رستوران‌ها به‌جای آب و دستمال، از مقوا استفاده می‌کرده‌اند. مسرّت، روزی که با دوستان برای گردش به شهر کوچک حصار می‌رود، در آش‌خانه‌ی (رستوران) آن‌جا با چنین صحنه‌ای مواجه می‌شود. در این آلودگی شهری، علاوه بر کوتاهی مردم، شهرداری نیز قصور ورزیده و اراده‌ای برای رفت‌وروب نداشته است(ص۵۶،۷۰،۷۷،۸۲).

بی‌گمان، غم‌بارترین تصویری که در «سفرنامه‌ی تاجیکستان» ثبت‌شده، وضعیّت زنان به‌ویژه مادران است. این وضعیّت دردآور، زاییده‌ی تنهایی آن‌ها و تنهایی، زاییده‌ی مهاجرت خواسته و ناخواسته‌ی مردان آن‌هاست. پس از جنگ داخلی و بروز فشارهای اقتصادی، بسیاری از مردان برای کار به روسیه و عدّه‌ی کم‌تری به کشورهایی چون فرانسه و انگلستان مهاجرت می‌کنند (ص ۲۴). اغلب این مردان که تعداد آن‌ها را تا یک‌میلیون نفر تخمین زده‌اند، متأسّفانه بعد از یافتن کار و تحصیل درآمد، به‌جای بازگشت به خانواده و گشودن مشکلات، ماندن را ترجیح می‌دهند و زن و فرزند را بدون پشتیبان رها می‌کنند.

در چنین شرایطی زن، وارث خانواده‌ای نابسامان می‌‌شود و به‌تنهایی می‌بایست بار سختی‌های زندگی را بر دوش بکشد. او اکنون منهای نقش مادری، پدر بودن را هم تجربه می‌کند و بدون حامی در برابر مصائب رنگارنگ زندگی می‌ایستد. اساسی‌ترین وظیفه‌ی او در این معرکه، کسب‌وکار و تأمین درآمد است. در همین راستا برای جلب مشتری هم که شده، پیش‌خدمتی در کافه و فروشندگی در بازار بهترین چاره است (ص ۲۸). به سبب هزینه‌های بالای زندگی به‌زودی پای فرزند به‌ویژه دختران جوان و نوجوان هم به کسب درآمد باز می‌شود و تأمین بخشی از نیازهای خانواده بر عهده‌ی آن‌ها قرار می‌گیرد(ص ۳۲). سست شدن بنیان‌های خانواده آغازشده و در ادامه به شکل‌های دیگری خود را نشان می‌دهد. این بار نوبت پدیده‌ی «چندهمسری» است که به علت فزونی آمار زنان بر مردان، رواج گسترده‌ای می‌یابد(ص ۲۸). امّا آیا برای همه‌ی زنان مصیبت‌کش، امکان ازدواج دوباره وجود دارد؟ آیا همه‌ی نیازهای آنان در خوردن و پوشیدن خلاصه می‌شود؟

این‌جاست که نیازهای روحی و جنسی سر برمی‌کند و رابطه‌های دیگری به میان می آورد(ص ۱۰۸). در چنین روابطی فرزندان نیز مصون نمی‌مانند و در ورطه‌ای که ایجادشده، فرو می‌روند(ص ۱۴۱). تنهایی دردآور زنان در همین‌جا پایان نمی‌یابد و به شکل‌های دیگری نیز پدیدار می‌شود. ابتلا به ایدز، خودکشی و دفن مردگان از دیگر پرده‌های این تراژدی است. تنهایی آنان در برخی نواحی به‌جایی می‌رسد که حتّا مردی وجود نداشته تا درگذشته را شست‌وشو دهد و به خاک بسپارد(ص ۱۲۷).

چنین زندگی غم‌باری تنها برای طبقه‌ی بی‌سواد و کم‌سواد نبوده، تحصیل‌کرده‌های دانشگاه نیز با این‌گونه زیستن، بیگانه نبوده‌اند. یکی از آن‌ها نگینه‌ی سراج‌زاده(سراجیوا) دارای دکترای ادبیّات فارسی از دانشگاه تاجیکستان است. شوهرش او را شش سال پیش با یک نوزاد رها کرده و به مسکو رفته است(ص ۱۳۲). عایشه حامدوا، مادر نگینه هم دکترا داشته و با دخترش هم‌درد بوده است. همسر او(پدر نگینه) سال‌ها پیش عایشه را ترک و در روسیه سکنی گزیده است(ص ۴۵). او اکنون برای کمک به تأمین هزینه‌های زندگی، خانه‌ی خود را اجاره داده و با نگینه زندگی می‌کرده است(ص ۴۸).

این بخش از کتاب نیز مانند خود کتاب فهرست دارد. عناوین این فهرست به ترتیب زیر است:

-بهره‌وری از گویش یا زبان تاجیکی

– زبان‌زدهای تاجیکی

– واژه‌ها و اصطلاح‌های گسترده در تاجیکستان

– فرّخی، شاعر مبارز ایران(ص۱۵۷)

یادآوری: شماره‌ای که در کنار هر یک از این بخش‌ها می‌آید، از نگارنده است.

مسرّت در این گفتار که ویرایش نخست آن در «خبرنامه‌ی گروه آموزشی زبان و ادبیّات فارسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی»(ص۱۵۹)، منتشر شده، بعد از اشاره به هم‌نژادی و هم‌زبانی مردم ایران و تاجیکستان به عزیمت خود به این کشور در بهار سال ۱۳۸۳ پرداخته است. چون زبان و گویش مردم این سرزمین برای وی اعجاب‌انگیز بوده و متون سده‌های نخست پارسی را برای او تداعی می‌کرده، شماری از واژه‌های جاری آن‌جا را ثبت می‌کند.

مأخذ این واژه‌ها منابعی شفاهی مانند گفت‌وگوهای مردم عادی و اهالی دانشگاه بوده و در گردآوری آن‌ها به منابع مکتوب مراجعه نشده است. مسرّت در ادامه و با توجه به ظرفیّت‌های زبانی مردم تاجیکستان، خواستار همکاری بیش‌تر گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی با اندیشمندان و زبان‌پژوهان این کشور شده است.  تعدادی از واژه‌هایی که مسرّت در این مسافرت گردآورده، در شماره‌ی آینده خواهدآمد.