به طوري كه پَس‌رَوي در زمينه‌هاي اقتصادي، اجتماعي، سياسي و آموزشي را به ارمغان آورد.(ستوده، ۱۳۸۸:۲۵ مقدمه‌ی سكندر امان‌الهي بهاروند) در اين بحبوحه حكومت قاجار سقوط كرد و رضاخان با كودتاي سال ۱۲۹۹ ش. بر سر كار آمد. رضاخان براي تحكيم پايه‌هاي حكومت، برقراري امنيت و تشكيل دولتي خودكامه با قدرت متمركز در پايتخت، اقدام به سركوب مخالفين در نقاط مختلف كشور كرد.

لرستان ‌فيلي يكي از مناطقي است كه در اين دوره، شاهد بروز جنگ‌هاي خونين بود. اين برخوردها و كشمكش‌ها به تقريب از سال ۱۳۰۱تا۱۳۱۲ ش. به طول انجاميد. پس از سركوب مردم‌ لر، آرامشي نسبي و شكننده (پس از تقريباً صد سال) در لرستان و مركز آن‌ شهر خرم‌آباد برقرار شد. با اين وجود برخي ‌ناامني‌ها‌ و ‌زد و خوردها ميان ارتش و لرها تا سال ۱۳۲۰ ﻫ.ش ادامه پيدا كرد. از اين تاريخ و با روي كار آمدن پهلوي دوم ‌‌امنيت كامل بر لرستان مستولي شده و از آن پس تا بروز انقلاب اسلامي در سال ۱۳۵۷ ش. اين رويه ادامه داشت. در همين سال لرها به رهبري برخي عالمان اين ديار دست به حركت‌هايي عليه حاكميت مستبد پهلوي زدند.

پس از سركوب شورش‌ها، ارتش به صورت گسترده در شهر مستقر شده، اقدام به برخي ساخت و سازها (به‌طور عمده) در مجموعه ارگ و قلعه‌ی فلك‌افلاك و برخي نقاط ديگر كرد.

آغازين سال‌هاي سده‌ی حاضر در اداره‌ی امور خرم‌آباد و به‌طور كلي لرستان، دگرگوني پديد آمد. «حكومت خرم‌آباد» كه زير نظر حاكم اداره مي‌شد و اجزای آن به ترتيب داروغه، كلانتر و كدخداهاي محلات عمده شهر بودند، تغيير ساختار داد و شيوه‌هاي نو براي تصدي امور، جايگزين شد. اداره‌هاي دولتي در اين بُرهه، يكي پس از ديگري در دو دهه‌ی نخست‌ سده‌ی چهاردهم خورشيدي‌ داير شدند. اين ادارات جديد از قرار ذيل بود: معارف (مدرسه و دار‌التربيه عشايري)، آمار، ثبت‌احوال، صحيه (بهداشت و درمان) طرق و شوارع، راه، ماليه. با تشكيل رسمي بلديه خرم‌آباد (شهرداري) در سال ۱۳۰۶ ش.، شوراي بلدي، تنظيف و تأمين روشنايي كوچه‌ها، گذرها، بازار، محله‌ها را بلديه به عهده گرفت(قاسمي، ۱۳۹۴ :۵۳-۵۵).

آغاز تحولات جديد در‌ معماري و ساختار شهرهاي سنتي ايراني در اواخر جنگ جهاني اول رخ داد. اين تحولات از ميانه دوره قاجار كم و بيش در شهرهاي بزرگ ايران به چشم مي‌خورد؛ اما در اين دوره شكل عمومي‌تري به خود گرفت. شهر خرم‌آباد و بروجرد پيشتاز اين دگرگوني‌هاي جديد (در دوره‌ی پهلوي نخست) بودند. دلايل عمده‌ی پيدايش تحولات نو در خرم‌آباد را مي‌توان در‌ سه علت دسته‌بندي كرد؛

افزايش جمعيت: در اين زمان، با آغاز مهاجرت‌ها جمعيت شهر در طول چند دهه به سرعت افزايش يافت. مهاجرين را مي‌توان به سه گروه عمده تقسيم كرد.

الف- افسران، كادر ارتش‌، قواي امنيه‌ ‌‌و ‌كاركنان ادارات جديد.

ب- صنعتگران، پيشه‌وران و صاحب حِرفه‌هاي گوناگون ‌(به ترتيب جمعيت) از‌ شهرهاي‌ نهاوند، بروجرد، تويسركان‌، همدان۱‌.‌

پ- مهاجرت گسترده ايلات، عشاير و روستانشينان لرستاني. اين مهاجرين از همه‌ی ايلات و طوايف حوزه ی لرستان‌فيلي به‌ويژه بالاگريوه، باجولوند، بيرانوند، سلسله و چگني بودند.

پيدايش امنيت: در اين دوره پس از سال‌هاي متمادي امنيتي در لرستان پديدار گشت. اين مسئله، بسيار مهم طبعاً باعث رشد جمعيت و گسترش شهرنشيني شد.

استقرار ادارات دولتي و توسعه آموزش و بهداشت عمومي: رشد خدمات دولتي، افزايش سطح سواد و معلومات و به‌ويژه توسعه‌ي بهداشت و درمان، بسياري از مرگ و ميرها و بيماري‌هاي گوناگون را تا حدود زيادي مهار كرده و باعث افزايش جمعيت شد.

در اثر اين تحولات، جمعيت شهر از ۱۴ هزار نفر در سال ۱۳۱۲ ش. به ۱۰۴۹۱۲ نفر در سال ۱۳۵۵ ش. رسيد. آمار فوق نشان مي‌دهد در طول چهار دهه، جمعيت شهر ۵/۷برابر شده است.

به‌طور كلي از تحولات عمده معماري و شهرسازي در شهر خرم‌آباد مي‌توان به موارد زير اشاره كرد.

در پايان دوره‌ی قاجار خرم‌آباد داراي هفت محله به قرار زیر بود. در‌آغا (زيد ابن علي)، دَربوُتار (باباطاهر)، حكيم‌آباد، باجگيرُو (باجگيران)، دَر‌دِلاكي (دربِ‌دلاكان)، پُش‌بازار (پشت‌بازار) و پاسنگر. در دوره‌ی پهلوي محلات گفته شده تا سر حد ممكن توسعه پيدا كردند ‌و ‌در ‌ادامه ‌محلات ‌جديدي‌ به ‌نام‌هاي: گِل اِسبيَه (گِل سفيد)، سَرگَردآوْ (سرگرداب)، سوم اسفند، تختي، كوروش (اسدآبادي)، شمشيرآباد، بهياري، آزادي، مولوي، بازار، چال‌ميرحسين، باغ‌دُختِرو (باغ‌دختران)، ششم بهمن (علوي)، شَوا (شاه‌آباد يا مطهري فعلي)، گُلِ باغ (محدوده‌ی چهار راه بانك تا ميدان شهدا) و افسرآباد به وجود آمدند.

روزگاري طولاني (دست‌ِكم از دوره‌ی صفويه بدين سو) ميدان«گَپ» در دل مجموعه ‌«اَرسَن شهري و بازار خرم‌آباد» به عنوان ميدان اصلي و مركزي شهر به حساب آمده، به همه‌ی محلات شهر راه داشت. ميدان گپ مركز تجمع، عزاداري و برگزاري آیین‌های گوناگون بود. در دوره‌ي پهلوي ميدان (و به تعبير درست‌تر، فلكه‌اي) به نام «سبزه‌ميدان» در محل تقاطع دو خيابان جديدالاحداث بنا شد. در اطراف ميدان، محلات جديدتري شكل گرفته و بدين ترتیب سبزه‌ميدان به مركز ثقل شهر در اين دوره تبدیل شد. بر گِرداگِرد اين ميدان و خيابان‌هاي منتهي به آن بازار شهر گسترش پيدا كرد. سبزه‌ميدان را مي‌توان نماد تغيير و تحولات شهرسازي جديد خرم‌آباد دوره‌ی پهلوي قلمداد كرد.

پديده‌ی پيش‌رفت دانش و ورود خودرو به شهرهاي تاريخي ايران، مسئله جديدي در آن دوره بود. نظام معماري و شهرسازي «انسان‌محور» در شهرهاي ايران آن روزگار چاره‌اي جز تطبيق خود با معماري و شهر«ماشين‌محور» دوران جديد نداشت. اين موضوع ضرورتي اجتناب‌ناپذير در آن دوره بود، و مي‌توانست با برنامه‌ريزي علمي و صحيح به سرانجام مطلوب برسد. شوربختانه اين اتفاق نيفتاد و به بدترين شكل ممكن بافت‌هاي ارزشمند تاريخي مورد هجمه واقع شدند. نخستين خياباني كه به سبك جديد در شهر خرم‌آباد (گويا به وسيله‌ی ارتش) احداث شد؛ خياباني بود كه «پهلوي» نام گرفت. اين خيابان (امام خميني فعلي) از محدوده‌ي خيابان حكيم امروزي در جنوب تا محدوده‌اي بين سبزه‌ميدان و چهار راه بانك(فعلي) در شمال كشيده شد.خيابان جديد در كمال تأسف بخشي از مجموعه‌ی بازار تاريخي شهر در آن ناحيه و مسجد جامع دوره‌ی صفويه را تخريب كرد. خيابان ديگري عمود بر اين خيابان (به نام مجاهدين) در مرحله‌ي بعد احداث شد. اين خيابان ساختمان جديد بلديه را به پل گپ متصل مي‌‌كرد. خيابان ديگري كه در اين دوره احداث شد؛ خيابان «سپه» بود. اين خيابان با محوريت شمال خاوري به شمال باختري از ورودي فعلي قلعه فلك‌افلاك تا پل گَپ كشيده شد. خيابان‌هاي سه‌گانه‌‌‌ي گفته‌شده از نخستين معابر جديدي بود كه در خرم‌آباد آن روزگار احداث و ضمن تسهيل در امر آمد و شد خودروها به توسعه‌ی شهر و بازار به سمت شمال شهر نقش ايفا كردند. مسئله‌ی احداث خيابان‌هاي جديد به همين جا ختم نشده و تا پايان دوره‌ی پهلوي ادامه داشت.

در واپسين سال‌هاي حكومت پهلوي نام خيابان‌هاي خرم‌آباد از اين قرار بود: كريم‌خان زند، سيروس، كوروش، ثريا (امت)، شاه‌بختي، سعدي، ژاندارمري، خيام، فرهنگ، سوم اسفند، پهلوي، ۱۸ متري(كمربندي)، فردوسي، حافظ، ششم بهمن، ۲۵ شهريور(شمشيرآباد)، وصال، مولوي، ۲۸ مرداد، اميرعزيزي، شاهپور و …(قاسمي، ۱۳۷۸:۱۴)

از ميان رفتن برخي از باغ‌ها و بناهاي تاريخي در فرايند توسعه و نوسازي جديد شهري در دوره‌‌ی پهلوي و همزمان‌ با رشد و توسعه‌ی شهر خرم‌آباد، تعداد زيادي از آثار تاريخي موجود شهر و صدها باغ بزرگ و كوچك از ميان رفت. اين اتفاقات در حالي صورت گرفت كه با برنامه‌ريزي صحيح و علمي هم امكان رشد و توسعه‌ی شهر فراهم مي‌بود و هم حفظ اين آثار تاريخي و هويتي. چه مي‌توان كرد كه اين نگرش تخريبي به آثار تاريخي و طبيعي هنوز در فكر و ذهن برخي از سودجويان شخصي، مديران، سياست‌گذاران و برنامه‌ريزان وجود دارد. به ديگر سخن روند نابودي آثار تاريخي و طبيعي هم‌چنان به قوت خويش باقي است. به عنوان نمونه، مي‌توان به تخريب حيرت‌آور و جبران‌ناپذير بخش‌هايي از‌ بافت تاريخي در سال‌هاي اخير (۱۳۸۸تا۱۳۹۷ ش.) به بهانه‌هاي واهي اشاره كرد. در ادامه به ذكر نام برخي از مهم‌ترين بناهايي كه در دوره‌هاي مختلف تخريب شده‌اند، خواهيم پرداخت.

كاروان‌سرا‌هاي محسني(در محدوده ضلع خاوري پل گپ)، دُوسَه (دوستعلي) و هَسراك در دروازه ‌یجنوبي شهر قديم‌، تخريب بخش‌هاي مهمي از محلات كهن براي احداث خيابان‌هاي كمربندي، ۲۴ متري حكيم، خيابان موازي حافظ، دو بناي مسجد جامع دوره‌ی صفويه و پهلوي نخست، تخريب بخش‌هايي از پل گَپ، چندين بناي نظامي در محدوده‌ی ضلع شمالي قلعه(دانشگاه سابق لرستان)، بخش‌هاي مهمي از مجموعه بازار تاريخي شهر، به‌ويژه قيصريه سرپوشيده خرم‌آباد، حمام‌هاي ارزشمند والي، بلور و … مساجد غريبه(در محدوده خاوري قلعه)، سِه تيرَه (دَر‌دِلاكي)، حكيم، بازار، سَرگَردآو، بناي غسالخانه قديم شهر، ساختمان‌هاي اداري شهرباني، اداره‌‌ي دارايي، فرمانداري، و … ساخت و ساز در محدوده شهر شابرخواست(محله‌ی قاضي‌آباد‌)، كنيسه مربوط به يهوديان، چندين سقاخانه، بناهاي آرامگاهي ارزشمند، صد‌ها خانه‌، گذر تاريخي، صدها باغ به‌خصوص باغ بسيار بزرگ منوچهرآباد (باغ فلاحت)، ده‌ها تكيه، كوشك‌هاي ميان باغ‌ها و چندين و چند بناي ديگر كه ذكر همگي آنان مثنوي صد من كاغذ خواهدشد.

بافت تاريخي شهر خرم‌آباد به مساحت تقريبي ۱۰۵ هكتار از زمره‌ی بافت‌هاي تاريخي ارزشمند ايران به حساب مي‌آيد. اين مجموعه‌ی فرهنگي – تاريخي داراي ۱۱ محله و بيش از صد بنا و اثر تاريخي ارزشمند است. در سال ۱۳۸۸ ش. بخشي از اين محدوده به مساحت ۵/۷۲ هكتار در فهرست آثار و بافت‌هاي تاريخي شهر به ثبت رسيده است. با اين وجود در سال‌هاي اخير بخش‌هايي از اين محدوده و حريم قانوني آن توسط برخي افراد حقيقي و حقوقي مورد تخريب قرار گرفته و اين روند ناميمون هم‌چنان ادامه دارد. بيم آن مي‌رود كه با ادامه‌ی برخي بي‌مهري‌ها در سال‌هاي آتي ديگر اثري از بافت تاريخي شهر خرم‌آباد بر جا نماند.

ادامه دارد…

۱- از ساير مهاجرين به شهر خرم‌آباد آن روزگار مي‌توان به مهاجرت ملايري‌ها، هم‌وطنان آذري (بعد از واقعه‌ي تبعيد ايشان  و در جريان شكست فرقه‌ی دموكرات)، هم وطنان ارمني و … اشاره كرد.