در اين دوره، روابط اتابكان لر ‌كوچك با حكومت جديد، در مجموع داراي فراز و فرودها و معادلات جديدي گشت. تاريخ سرزمين لر ‌كوچك و حاكمانش را در اين بُرهه مي‌توان به دو بخش تقسيم كرد.
دوره‌ی نخست هم‌زمان است با حكم‌راني ۶ تن از اتابكان به نام‌هاي «شاه رستم»، «اغوربيگ خورشيدي»، «امير‌ جهانگير»، «شاه رستم دوم»، «ميرمحمّد» و «شاهوردي‌خان». در اين دوره اتابكان لر به‌رغم برخي نافرماني‌ها، عدم انقيادها و در مواردي برخوردهاي نظامي، در مجموع تابع صفويان بودند؛ اما توانستند تا حدودي زيادي اقتدار و استقلال نسبي خود را در برابر ايشان حفظ كنند.
پايان اين دوره در نهايت با برخورد نظامي شاه‌عباس صفوي با شاهوردي‌خان حاكم مقتدر و شجاع لر ‌كوچك، حكومت ۵۰۰ ساله‌ی شعبه‌ی خورشيديان از خاندان س‍َئلئورزي منقرض و خاندان جديدي از نزديكان اتابكان، توسط شاه‌‌عباس بزرگ بر سر كار آمدند. سلسله‌ي جديد به نام واليان لرستان ‌فيلي نامبردار شدند.

دوره‌ی دوم تاريخ اين ديار، با روي كار آمدن واليان بر لر كوچك كه از اين دوره به بعد لرستان ‌فيلي ناميده شد، آغاز شد. تا انقراض دولت صفوي هفت تن از واليان لرستان فيلي به نام‌هاي «حسين‌خان»، «شاهوردي‌خان»، «عليقلي‌خان، «منوچهرخان»، «حسين‌خان»، «شاهوردي‌خان» و «علي‌مردان‌خان» با اقتدار تمام بر سرزمين فيلي‌ها حكم راندند. واليان اين دوره، اگرچه استقلال اتابكان در اداره‌ی امور را نداشتند اما از نظر قدرت و اقتدار به تقريب هم‌چون اتابكان لر بودند.
در مجموع دوران صفویه‌، عصر درخشانی در تاریخ معماری و شهر‌سازی خرم‌آباد محسوب می‌شود‌. صرفِ‌نظر از حوادث و برخوردهای سیاسی و نظامیِ ‌گذرا‌، در خرم‌آباد‌، این دوره آرامش و امنیت برقرار بود و سرزمین لرستان ‌فيلي به مرکزیت شهر خرم‌آباد، از مناطق مهم و آباد کشور محسوب می‌شد. ساخت بناهای جدید عام‌المنفعه‌ در این دوره، باعث رونق و آبادانی بیش‌تر‌ شهر شد. نوسازی راه‌ها‌، کاروان‌سراها‌ و ‌چاپارخانه‌ها و بالاخره نوسازی و بازسازی شهرها از خصوصیات تحولات معماری‌ و شهرسازی دوره‌ی صفوی است‌.(نیلفروشان، ‌‌۱۳۸۶‌: ‌۱۰۰)
در اين دوره، تحولی در نظام شهر‌سازی ایرانی به وجود آمد‌‌ که، بعدها به «‌مکتب اصفهان» معروف شد‌. بارزترین ترکیب کلامی مکتب اصفهان در مجموعه‌‌های کالبدی- فضایی، به کار گرفته می‌شود.‌ بر این مبنای هر مجموعه زیستی‌ (شهر و یا روستا‌)، ا‌ز این پس دارای یک میدان‌، یا مرکز ثقل می‌شود‌. این میدان در عین‌ حال مکان تقاطع گذرهای اصلی و عبوری است‌. میدان نقش جهان اصفهان قوی‌ترین و ظریف‌ترین بیان کلامی این ترکیب است.(حبیبی، ‌۱۳۸۳‌: ۹۷)
در شهر ‌اصفهان میدان بزرگی به نام«نقش ‌جهان» توسط شاهان صفوی، ساخته می‌شود‌. این میدان کانون و مرکز تلاقی عناصر مهم شهری نظیر بازار‌، مسجد‌، مدرسه و … است و در دل محلات شهر و در پیوند با آنان قرار گرفته است‌. در این دوره در بسیاری از شهرهای دیگر ایران و به‌ تأسی از مکتب شهر‌سازی اصفهان میدان‌هایی در دل شهرها به وجود می‌آید‌. در شهر خرم‌آباد هم در اين دوره میدان بزرگ (ميدان‌گَپ) ‌در مرکز محلات و بازار شهر به وجود می‌آید و چهره‌ی جدیدی به شهر می‌دهد‌.
هم‌چنين، مجموعه بازار شهر گسترش پیدا كرده و قسمت‌ها و رسته‌های جدیدی به آن افزوده می‌شود. رسته‌ی سِراجاُو (سرّاجان يا رسته بروجردي‌ها) با جهت خاوري- باختري به احتمال محصول گسترش بازار شهر در این دوران است‌. این رسته از محل میدان شهر به سمت ارگ (قلعه‌ی فلك‌الافلاك) و در محدوده‌ی ميان دو محله‌ی کهن دَرآغا (آستانه‌ی امام‌زاده زید ابن علی‌) و دَربوُتار (آستانه‌ی آرامگاه باباطاهر) قرار دارد‌.
در حد فاصل دروازه‌ی شمالی (دروازه گَردآوْ) تا ضلع شمالی میدان(جدید‌الاحداث)‌ شهر، «قیصریه‌ای» احداث می‌شود. در تعریف قیصریه گفته‌اند که به معنای سرای بلند است که محل حرفه‌های ظریف کار مانند زرگری‌، بزازی‌، تذهیب‌کاری‌، ‌سوزن‌دوزی و …‌ است.(رسولی، ‌‌۱۳۸۹: ۴۰)
وجود قیصریه در مجموعه اَرسَن شهری خرم‌آباد‌، ‌نشان از اهمیت شهر و بازارش، و وجود ‌حرفه‌ها و هنرهای ظریف‌کاری در شهر است. ‌از مجموع بازارهای شهرهاي تاريخي ایران‌، تعداد محدودی از آنان دارای قیصریه‌ است‌. قیصریه معمولاً‌ فضايی سرپوشیده دارند‌. با توجه به رونق و رشد جمعیت شهر در این دوره‌، محلات جدیدی در کنار محلات قدیم به وجود‌ می‌آیند و محلات شهر از سه به پنج محله به نام‌های «ارگ»‌، «دَر‌آغا»(زيدابن علي)‌، «دَربوُتار»(باباطاهر)، «پُش‌بازار»(پشت بازار)‌، «دَر‌دِلاکی» (درب‌دلاکان) می‌رسند‌.
محله‌ي ارگ در این دوره هم‌چنان اصلی‌ترین محله و حاکم‌نشین‌ شهر است‌. محله‌ی دَرآغا هم با توجه به احداث بناهای جدید مانند مسجد جامع، مدرسه علميه و … گسترده‌تر می‌شود‌. در پشت‌‌ بازار شهر نیز محله‌ي ‌«پُش‌بازار» به وجود می‌آید‌. وجه‌ تسمیه این محله به نام پُش‌بازار‌، نشان از تقدم زمانی به وجود آمدن بازار نسبت به این محله دارد‌. در ضلع باختري محله دَربوُتار و د‌ر جنوب محله‌ی پُش‌بازار محله‌ای به نام «دَر‌دِلاکی» شکل می‌گیرد.
برخی از منابع روايي معتقدند که چون در گذشته عده‌ای از کسانی که در این محل ساكن بودند، به حرفه‌ي دلاّكي اشتغال داشته‌اند و تعداد گرمابه‌هاي آن نیز نسبت به محلات دیگر بیش‌تر بود، به همین سبب به‌ محلة ‌دربِ‌دلاکان اشتهار پيدا كرد. ‌
از وجود برج و بارو در پیرامون شهر(مانند دوره‌هاي پيشين) اطلاعی در دست نیست؛ ولی یقیناً‌ محله‌ی ارگ در پیرامون خود دارای حصار و بارو بوده است.
در این دوره، با توجه به ساخت پلی جدید بر رودخانه‌ی خرم‌آباد (در ضلع شمال خاوري شهر به نام پل گَپ‌) احتمالاً دروازه‌های شهر از دو دروازه به سه دروازه افزایش پیدا می‌کنند.

ادامه دارد…

*هرگونه برداشت و تلخیص از مطالب این تارنما بدون ذکر منبع ممنوع است و پیگرد قانونی دارد.