علّت چنین شناختی یکی اطلاعاتی است که تدریجی به خواننده داده‌شده و دیگری ابعاد مختلف آن است که نویسنده به همه‌ی آن‌ها نپرداخته است. بیش‌تر دانسته‌های مسرّت از این جنگ از کسانی مانند دکتر عینی، دکتر حامدوا و دکتر سراج‌زاده بوده که بارها با آن‌ها دیدار و گفت‌وگو داشته و مابقی آثاری که خود به‌شخصه دیده و دریافته است. به‌طور کلّی آن‌چه در «سفرنامه‌ی تاجیکستان» از جنگ‌های داخلی به خواننده انتقال‌یافته، این موارد است: خشک‌اندیشی‌ها، برادرکشی‌ها، آتش‌سوزی‌ها، تیرباران‌‌های گروهی(ص ۱۸)، دودها، ویرانی‌ها(ص ۲۱)، کشته شدن بیش از صد هزار نفر و آواره شدن یک‌ونیم میلیون نفر، ناامنی‌ها، کشتارهای گروهی(ص ۱۴۱)، مهاجرت بسیاری از هنرمندان به اروپا(ص ۴۲)، کاهش دست‌مزدها(ص ۷۰)، آتش‌سوزی‌ها و سیاه شدن در و دیوارها (ص ۷۱)، دزدی‌ها و ناامنی‌ها(ص ۸۶)، بهانه شدن خط فارسی برای برخی تنش‌ها (ص ۹۵)، تلف شدن اغلب حیوانات باغ‌وحش (ص ۹۷)، بیوه شدن انبوهی از زنان (ص ۱۲۷)، فروش خانه‌های غنیمتی (ص ۱۴۹).

همان‌گونه که ملاحظه می‌شود، اطلاعات مزبور علاوه بر این‌که غالباً پیامدهای جنگ را نشان داده، در سطح کتاب پراکنده بوده و هم‌چنین علل و عوامل و جناح‌های درگیر آن را چندان لحاظ نکرده است. به‌طور حتم نبردهایی که برادرکشی بوده و آن‌چنان ابعاد و آثاری در پی آورده، درخور نگاه جامع‌تری است و به جایگاه ویژه‌ای در کتاب نیاز دارد. این برادرکشی در حدّی ویرانگر و اندوه‌بار بوده که روز ختمش را جشن بگیرند و تعطیل همگانی اعلام کنند. با ایجاد صلح در بین گروه‌های درگیر، روز خاتمه‌ی جنگ، «روز وحدت» نامیده شده و همه‌ساله مردم و گروه‌های مختلف آن را جشن می‌گیرند(ص ۱۴۳).

با این تفاصیل، چنان‌چه مولّف موجز و مستقل در دیباچه به این موضوع می‌پرداخت، هم خواننده پیشاپیش نسبت به آن شناخت جامعی پیدا می‌کرد و هم خود وی از آوردن توضیحات پراکنده و گاه تکراری بی‌نیاز می‌شد.

یکی از نکته‌های مهمی که مسرّت در دیباچه و پشت روی جلد سفرنامه یادآور شده، پیش‌رفت‌های اخیر کشور تاجیکستان است. او در یک مقایسه‌ی گذرا تاجیکستان امروزی را نسبت به سال‌های نخستین بعد از جنگ‌های داخلی پیش‌رفته و نو شده معرفی کرده است (ص۱۱).

جدا از این‌که مبنا و مأخذ وی در این مقایسه، «شنیده‌ها» بوده، از این پیش‌رفت‌ها حتا نمونه‌ای نشان نداده است. موضوعی که در این‌جا مطرح شده، به اندازه‌ای اهمیّت دارد که برای اثبات آن به شاهد و گواه نیاز باشد. چنان‌چه مؤلف به این موضوع وارد نمی‌شد و از پیش‌رفت‌های اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی و… سخن نمی‌گفت، انتظاری پدید نمی‌آمد و نیازی به آوردن مصداق نبود.

اکنون که به این موضوع اشاره کرده و به مقایسه پرداخته، ارائه‌ی شاهد ضروری است. به‌طور حتم پس از هفده سال از سپری شدن سفر مؤلف به این کشور به اندازه‌ای منبع و مأخذ معتبر پدیدار شده که او بتواند به آن‌ها مراجعه کند و علاوه بر استحکام بخشی به گفته‌ی خود، ذهن خواننده‌ی کاونده را نیز خرسند کند.

هرچند بسیاری از کتاب‌ها به نمایه نیازی ندارند، «سفرنامه‌ی تاجیکستان» به دلایل زیر به نمایه نیاز دارد:

نه کتاب «سفرنامه‌ي تاجیکستان»، بلکه خود سفرنامه یا به تعبیر مؤلف «نوشتار سفرنامه» فهرست ندارد. فهرست، بیانگر جزییاتی کلیدی از کتاب است و تا حدّ زیادی خواننده را از آن‌ها آگاه می‌سازد. شایدچون مسرّت سفرنامه‌ي خود را به‌صورت روزنگار نوشته، نیازی به فهرست ندیده است. اما چون در بطن هر سفرنامه دیده‌ها و دیدارهای فراوانی وجود دارد و این موارد نیز در فهرست کتاب نمودی ندارند، آوردن آن‌ها در نمایه واجب است.

 فارغ از این‌که هر سفرنامه برای خواننده سوال‌برانگیز و موجب کنجکاوی است، سفرنامه‌ی مسرّت برای خوانندۀه‌ي ایرانی اهمیّت ویژه‌ای دارد. کشوری که زمانی بخشی از ایران بوده و با مردم ایران اشتراکات فراوانی دارد، برای خواننده‌ی ایرانی تا این پایه باید مهم باشد که اکنون‌که به استقلال رسیده، چه روزگاری دارد و پیش از آن نیز چه دورانی پشت سرنهاده است؟ بسیاری از نام‌های معروف هم چون شهرها و شخصیّت‌های تاجیکستان و حتا شوروی سابق برای خواننده‌ی ایرانی آشناست. آوردن این نام‌ها در نمایه، رهیافت مؤثری برای خواننده است و می‌تواند او را نسبت به انتخاب کتاب، راغب‌تر کند.

سیروسفر و دیدن سرزمین‌های دیگر همواره برای انسان‌های کنجکاو، لذّت‌بخش و مغتنم بوده است. اگر این سرزمین، زمانی پاره‌ای از وطن باشد که سال‌هاست جدا مانده، آرزویی دیرینه است و شوق دیدار، شعله‌ای که هرگز رو به خاموشی نرفته است.

مسرّت، چنین فرد و تاجیکستان چنین سرزمینی است که سرانجام بعد از سال‌ها فرصتی برای دیدار از این کشور به دست آورده و رهاوردی به نام «سفرنامه‌ی تاجیکستان» همراه آورده است. این سفرنامه حاصل دیده‌ها، شنیده‌ها و گاه تحلیل‌هایی از برخی مسائل اجتماعی، زبانی و سیاسی است که مؤلّف با آن‌ها روبه‌رو بوده است. برهه‌ای که مسرّت از این کشور دیدن کرده، سال‌هایی بوده که تاجیکستان از جنگ‌های خون‌بار داخلی رهایی یافته، امّا پیامدها و آثار آن در همه جا آشکار بوده است.

تاجیکستان پس از فروپاشی حکومت تمامیّت‌خواه شوروی در سال ۱۹۹۱ م به استقلال می‌رسد، امّا یک سال بعد، دچار جنگ‌های داخلی می‌شود که تا چند سال ادامه می‌یابد. آثار مخرّب اجتماعی و اقتصادی و… این جنگ‌ها آن‌چنان گسترده و ریشه‌دار بوده که با وجود تلاش‌های دولت و ملّت برای بهسازی و آبادی، هم‌چنان وجود داشته است.

سال‌های آغازین بعد از هر جنگ، دوران گذار و انتقال است و مانند دوره‌ی نقاهت بیماری است که تازه از بیماری برخاسته، امّا عوارض آن هنوز وجود داشته و از پیکرش دور نشده‌است. مسرّت با حضور در مراکزی چون بازارها و بازارچه‌ها و باشگاه‌های شبانه، هم‌چنین گفت‌وگو با آگاهان و تحلیل‌گران تاجیک بسیاری از این پیامدها را دیده و دریافته و به‌خوبی تصویر کرده است. یکی از آن‌ها وضعیت رقّت‌‌بار زنانی بوده که شوهران خود را یا در جنگ از دست ‌داده، یا آن‌ها را دور از خانواده، در کشورهای دیگر دیده‌اند.

او در کنار این صحنه‌های تلخ و نازیبا، صحنه‌های زیبا هم فراوان دیده‌است. پیوندهای گرم خانوادگی، رفتارهای اجتماعی پسندیده، شادی و سرزندگی مردم، احترام به مفاخر، امنیّت اجتماعی و آزادی احزاب و قومیّت‌ها از جمله تصویرهای زیبایی است که مسرّت، بارها دیده و ستوده است.

«سفرنامه‌ی تاجیکستان» در مجموع از آثار خواندنی مسرّت است و با توجّه به ویژگی‌هایی که دارد، می‌تواند به‌عنوان یک منبع مطمئن برای شناخت این سرزمین، به‌ویژه در دوران گذار جنگ‌های داخلی فراپیش نظر باشد.