۵-۳- زبان و تحوّل
یکی از تصوّرات اشتباه و متأسّفانه رایج درباره‌ی زبان که در این کتاب هم دیده می‌شود، باور به تلفّظ‌های کهن و معیار قرار دادن آن‌هاست. بر این اساس تلفّظ درست یک واژه، تلفّظی است که در گذشته وجود داشته و امروزه هم باید از آن تبعیّت کنند. چنین باوری انکار یکی از پدیده‌های زبان به نام «تحوّل» است؛ واقعیّتی که در طیّ حیات زبان، وجود داشته و بدون توجّه به تصوّرات آدم‌ها آرام‌آرام راه خود را می‌یابد و می‌رود.
در صفحه‌ی ۳۵ «سفرنامه‌ی تاجیکستان» درباره‌ی تلفّظ عدد «۶» عنوان‌شده که «شَش» تلفظ درست آن است؛ یعنی همان تلفّظی که سعدی به‌کاربرده و مردم تاجیکستان نیز به کار می‌برند. در این‌ باره باید گفت که هرچند تلفظ «شَش» اصیل‌تر و کهن‌تر است، لزوماً درست‌تر هم نیست، زیرا زبان با گذر زمان، متحوّل می‌شود و نه ‌فقط در تلفّظ که در معنا هم تحوّل می‌یابد و با ریخت آغازینه‌ی خود فاصله می‌گیرد.
همانا تغییرات زبان، یک‌باره نیست؛ تدریجی و محصول عواملی است که زبان شناسان آن‌ها را در دو دسته معرّفی کرده‌اند: علل خارجی یا برون زبانی، علل داخلی یا درون زبانی. منظور از علل خارجی یا برون زبانی عوامل و عناصری است که خارج از زبان بر زبان تأثیر می‌گذارند. در این فرایند، تحوّلات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و… واژه‌های تازه‌ای در زبان وارد و برخی واژه‌ها کهن را از زبان خارج می‌کنند. برای مثال، در زبان فارسی رایج امروز، کلماتی مانند برگستوان، چرخشت، گازر و… براثر متروک ماندن برخی مشاغل به‌تدریج کنار رفته و در مقابل لغت‌هایی مانند آنتن، ماهواره، یارانه و… به دنبال ظهور شغل‌های جدید به زبان فارسی راه‌یافته‌اند.۲۲
منظور از علل داخلی، تغییراتی است که بدون دخالت عوامل خارجی در زبان حادث می‌شود. این تغییرات بر اساس «قانون کم‌کوشی» زبان است. بر اساس این قانون که به آن «قانون اقتصاد زبان» هم می‌گویند، زبان متمایل به‌صرف کم‌ترین انرژی در گفتار است و به‌طور خودکار، تلفّظی را که راحت‌تر است، برمی‌گزیند.۲۳
واژه‌ی «خدا» مثال مناسبی برای نشان دادن تغییرات آوایی و معنایی در زبان است. این واژه در پهلوی اشکانی «خَوَتاز: xavatâdh»، در پهلوی ساسانی «خَوَتای: xavatây» و در فارسی جدید «خدا: xodâ» تلفّظ شده است. معنی آن در زبان‌های پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی، «شاه و بزرگ بوده» و در فارسی جدید به خالق و آفریننده تغییر معنی داده است.۲۴ «خوتای» به معنی بزرگ و شاه، در واژه‌ی مرکب «خوتای نامک» نیز دیده می‌شود. این واژه بعدها به «خدای‌نامه» و سرانجام به «شاه‌نامه» دیگرگون‌شده است.۲۵
بنابراین، تلفّظ واژه‌هایی مانند «شَش» به سبک و سیاق کهن، بر درستی آن دلالت ندارد و توصیه برای رعایت آن دست‌کم برای مردم ایران ناممکن است. منظور از مردم ایران، همه‌ی کسانی است که زبان اصلی و رسمی آن‌ها فارسی رایج در ایران است و تلفّظ‌های خاص قومی را در برنمی‌گیرد. برای مثال لٌر یا کردی که عدد «۶» را به گویش قومی خود تلفّظ می‌کند، هنگام سخن گفتن به زبان رسمی «شِش» را بر زبان می‌آورد.
نظام آوایی هر زبان، به‌طور طبیعی، تلفظی را که آسان‌تر است، اختیار می‌کند و به دستور و توصیه نیازی ندارد. همان‌گونه که نظام آوایی زبان فارسی، تلفّظ حروف حلقی عربی (ء ، ح ، خ ، ع ، غ ، ه) را به شیوه‌ی عرب‌ها برنمی‌تابد، نظام صوتی زبان عربی نیز از تلفّظ برخی حروف زبان فارسی (پ، چ، ژ، گ) ناتوان است. چون مردم تاجیکستان بیش از هفتادسال در چنبره‌ی نظامی بسته زندگی کرده و از لحاظ روابط اجتماعی و سیاسی و اقتصادی و فرهنگی با مردم دیگری جز روس‌ها ارتباط نداشتند؛ زبان‌شان به همان حالت گذشته مانده و عوامل درون‌زبانی و برون‌زبانی بر نحوه‌ی بیان و تلفظ آن‌ها تأثیر چندانی نداشته است. اگر هم تغییر و تأثیری مشاهده‌شده از خط و زبان روسی است.
مردم تاجیکستان، علاوه بر خطِ روس‌ها بسیاری از واژه‌های پرکاربرد خود را نیز از آنان گرفته‌اند «آفتاواگزال: پایانه»، «اٌف: زاده‌شده»، «پاپکا: پوشه»، «خِلیب: گندم، نان گندم»، «سیر: پنیر»، «کرتوشکا: سیب‌زمینی»، «کورس: سال آموزشی و دانشگاهی» و «مرشورتکه: مینی‌بوس» تعدادی از آن‌هاست(ص۱۸۱-۱۶۵).
صرف‌نظر از مقوله‌ی «تحوّل زبان» چنان‌چه تلفّظ کهن یک واژه، معیار درست بودن آن باشد، «تلفّظ کهن»، دامنه‌ی معیّنی ندارد و نمی‌توان محدوده‌ی خاصّی برای آن تصوّر کرد. اگر محدوده‌ي زبانی آن مثلاً قرن هفتم باشد، چرا قرن‌های پیش از آن معیار نباشد؟ در باره‌ی واژه‌ی «خدا» که ساخت‌هایی از آن گفته شد، چرا چنین پنداری وجود ندارد و کسی به‌جای «خدا» ساخت‌های کهن ساسانی و یا اشکانی آن را به کار نمی‌برد و توصیه هم نمی‌کند؟! همان‌گونه که امروزه کسی «خدا» را «خوَتاز» و یا «خَوَتای» تلفّظ نمی‌کند، تلفّظ «شَش» هم برای مردم امروز ایران کاربردی ندارد. مبنا قرار دادن تلفّظ کهن یک واژه از هر زاویه که نگاه شود، معیاری لرزان است و نباید لازم‌الاجرا شناخته شود.
روی هم رفته، «برای سخن‌گویان یک زبان، تلفظ درست، تلفّظی است که ویژگی‌های زیر را دارا باشد:
۱- سازگار و هماهنگ با نظام آوایی سخن‌گویان آن زبان باشد.
۲- همگان و یا بیش‌تر مردم، آن را بر زبان جاری کنند.
۳- همه‌ فهم باشد و افراد گروه‌های مختلف اجتماعی آن را درک نمایند».۲۶
مصداق چنین ویژگی‌هایی برای مردم تاجیکستان از تلفظ عدد «۶» ، «شَش» و برای مردم ایران «شِش» یا «شیش» است و تلفظ غلطی وجود ندارد. مصداق دیگری که در این باره می‌توان آورد، کاربرد ناهم‌سان «ک» و «گ» در ایران و تاجیکستان برای جمع بستن برخی اسامی است. به روایت حسین مسرّت مردم تاجیکستان «به درستی جمع‌ها را با «گ» می‌آورند نه با «ک»، مانند نیاگان، دخترگان … ولی در ایران برخی با«گ» است، مانند آیندگان و برخی با «ک»، مانند نیاکان»(ص ۷۲).
در این‌جا نیز باید گفت غلط و اشتباهی در کار نیست. نظام آوایی زبان مردم تاجیکستان برای جمع بستن برخی نام‌ها توانایی تولید «ک» را ندارد، در حالی که نظام آوایی زبان مردم ایران این دو حرف را می‌تواند تولید کند. با این وصف هیچ کدام از این دو نحوۀ تلفظ غلط نیست و هر یک از آن‌ها درست و منطبق بر نظام آوایی کنونی زبان آن‌هاست.