و در کنار این جشن بزرگ جشن مهرگان، سده، تیرگان، آب‌پاشان، آبریزگان، چهارشنبه‌سوری و…۱ نوروز با ماه فروردین که در بردارنده‌ی ویژه‌ی فره‌وشی‌‌ها و ارواح پاک است آغاز می‌شود. و روز اولِ آن با نام خداوند شروع می‌شود. نوروز رستاخیز طبیعت و زندگی دوباره در جهان است. در ایران‌باستان سال به دو بخش تقسیم می‌شد، تابستان و زمستان. تابستان هفت ماهه از آغاز بهار و فروردین‌ماه بوده و تا پایان مهرماه، زمستان بزرگ که از اوایل آبان‌ماه تا پایان اسفند و پنجه بزرگ با ایام کبیسه در شمار بوده است. چنین به نظر می‌رسد که ایرانیان ساکن شمال ایران که آیین زرتشتی داشتند، آغاز سال را با اعتدال ربیعی یا قرار برج حمل در آفتاب شروع کرده و آن را جشن می‌گرفتند. اما ایرانیان جنوبی آغاز سال را با ابتدای فصل سرد و زمستان پنج‌ماهه برگزار کرده و جشن مهرگان را ارج می‌گذاشتند، به‌همین خاطر در لهجه‌های جنوبی ایران نوروز توسرد و نوسرد می‌گفتند. اما ساسانیان به‌رغم قرار داشتن در نیمه‌ی جنوبی ایران به‌خاطر پیروی از آیین زرتشتی نوروز را به جای مهرگان جشن می‌گرفتند. نوروز و مهرگان هردو در نظر ایرانیان از ارزش والایی برخوردار بوده است. سلمان فارسی گفته است:«ما در عهد زرتشتی بودن می‌گفتیم خداوند برای زینت بندگان خود یاقوت را در نوروز و زبرجد را در مهرگان بیرون آورد و فضل این‌دو بر ایام دیگر مانند برتری یاقوت و زبرجد است به جواهر دیگر.»۲
درباره وجه تسمیه نوروز دو نظر وجود دارد. نخست آن‌که پروردگار انسان را در آن آفرید و ستارگان را به جنبش و حرکت در اول برج بره فرمان داد و دیگر آن‌که جمشید که او را جم می‌خواندند در جهان گشت و گذار می‌کرد تا این‌که در آذربایجان بر تخت زرینی که پوشیده از جواهر و اشیای قیمتی بود نشست که رو به مشرق قرارداشت و بر سر تاج شاهی گذاشت.
درخشش آفتاب و تاج‌ زرینی جمشید مردم را خشنود کرد و مردم این روز را روز نو نام نهادند. از آن‌جا که در زبان پهلوی روشنایی را شید می‌گویند. این واژه را به نام جم افزودند و او را جمشید نام نهادند.در این روز غسل می‌کردند، زندانیان مورد بخشش قرار می‌گرفتند و مردم به شادی می‌پرداختند و به یک‌دگیر هدیه و پیشکش می‌دادند و هفت نوع از غلات را در هفت ظرف می‌کاشتند. مولوی گفته است:«آتش افکند در جهان/ از بس چار بره چون خورشید.»۳
زرتشتیان بر این باورند که در این روز، زرتشت با خداوند مناجات کرد و کی‌خسرو نیز در این روز به معراج رفت. در این روز خوش‌بختی را برای همه‌ی انسان‌ها پخش می‌کنند که ایرانیان نوروز را روز امید و یا روز برات نیز می‌خواندند.
در نوروزنامه محاسبه و تقسیم سال شمسی به کیومرث نسبت داده شده است و او بود که دریافت در طول هر سال فروردین چندساعت تغییر می‌نماید و هرگاه این تغییرات محاسبه نشود پس از ۱۴۶۱ سال باز سال به اعتدال ربیعی می‌رسد. پس از هنگامی که کیومرث حساب سال شمسی را بنیان نهاد در شهریاری جمشید این ۱۴۶۱ سال سپری شد و به دستور جمشید فروردین به مبنای حقیقی خود بازگشت و جمشید فرمان داد تا هرسال آن ‌را جشن بگیرند. سرانجام جمشید به دست بیوراسب با ضحاک یا آژی‌دهاک کشته شد. در اوستا و دوره‌های حکومت هخامنشیان و اشکانی از جشن نوروز و مهرگان اطلاع چندانی در دست نیست. از روی نقش برجسته‌های تخت جمشید و جشن میترا و وجود هدایا و نمایندگان ملل تابعه امپراطوری هخامنشی می‌توان به وجود نورز پی برد و در دوره‌ی اشکانی نیز شاید به دلیل گسترش آیین میتراپرستی، مهرپرستی نوروز در سایه‌ی آیین میتراییسم کم‌رنگ بوده است.
در عصر ساسانیان اما جشن نوروز با شکوه و عظمت بسیار برپا می‌شد و نوروز یک جشن ملی بود که سراسر گستره‌ی ایران‌شهر مردم در این جشن هنرهای خویش را به کار می‌بستند. در زمینه‌ی موسیقی، گوشه‌های بسیاری با نام نوروز آمیخته بود که شادی‌آور و زیبا بودند. نام لحن نوروز هم از الحان سی‌گانه موسیقی زمان ساسانیان سازنوروز یا نازنوروز بوده است و هم‌چنین لحن بیست‌ویکم را مهرگانی می‌گفتند و نام لحن ۲۸ را کین‌سیاوش و ۲۹ را کین‌ایرج می‌خواندند.
هم‌چنین افسر بهار باد نوروز، بهمن و بهمنجه، مهرگان بزرگ، مهرگان خرد، نوروز کی‌قبادی و… در کنار آن‌چه گفته شد، استفاده از نام نوروز در گوشه‌های موسیقی هفت مهم ایرانی از پسامد بیش‌تری در برخوردار است.
نوروز عرب، نوروز صبا، نوروز خارا در دستگاه راست و پنج‌گانه و نوروز عرب، نوروز صبا، نوروز خارا در دستگاه همایون از این جمله اند. در میان ایرانیان در آخرین روزهای سال و در حالی که مردم خود را برای مراسم شادی‌بخش نوروز آماده می‌کردند اما از یاد درگذشتگان خود غافل نمی‌شدند و اهدای نذر و صدقات و خیرات برپا بود. ایرانیان در چنین روزهایی به یادبود ارواح درگذشتگان شب و روز جمعه آخرسال به شست‌وشو و دیدار قبرهای مردگان خود می‌رفتند. این رسم به ویژه در میان لرها هنوز هم رایج است. به‌شکلی در آخرین پنج‌شنبه یا جمعه سال انواع غذاها را تهیه می‌کنند و زن‌ها با حضور در قبرستان و سر دادن مویه و خواندن سوگ سروده‌ها یاد عزیزان درگذشته‌ی خویش را گرامی می‌دارند.
ایرانیان در هنگام چیدن هفت‌سین(سفره نوروزی)که هفت عددی مقدس و اسطوره‌ای است و اشاره به هفت امشاسپند یا بزرگ‌ترین فرشتگان مزدیسنا دارد هفت چیز را که اول نامشان با حرف(س) آغاز می‌شود بر سفر‌ه‌ می‌گذارند، تا ارواح درگذشتگان و فروهرهای مقدس که در این روز به خانه برمی‌گردند از داد و دهش بازماندگان خود خوشنود شوند و خوشی و تن‌درستی آنان را بخواهند که البته دکتر بهرام فره‌وشی در تحقیق پیرامون تاریخچه‌ی هفت‌سین معتقد است که هفت‌سین اشاره‌ای به ظروفی‌است که از چین به ایران وارد می‌شد به نام آن کشور چینی و به گویش دیگر سینی می‌خواندند. به تعداد هفت امشاسپند، هفت قاب نقش‌دار بزرگ سینی به یاد هفت امشاسپند قرار می‌دادند و بعدها با حذف(ی) نسبت به صورت سین درآمده است.

پی‌نویس‌ها:
۱- جشن‌های آب، هاشم رضی
۲- جشن آب نوروز، سوابق تاریخی تا امروز نوشته هاشم رضی، انتشارات آبان
۳-دیوان شمس، چاپ امیرکبیر