مستی تعمدی بنابر قاعده فقهی«الامتناع بالاختیار لا ینافی اختیار» و با عنایت به این‌که عمل مرتکب مسبوق به قصد پیشین است رافع مسئولیت نیست، اما اگر مستی بر سبیل اتفاق و ناشی از مصرف مفرط و در نتیجه تخریب سیستم عصبی و باعث ناهوشیاری و ناپایداری در رفتار فرد شود، تکلیف کردن دشوار است(ر.ک:اردبیلی،۱۳۸۳،ج۲: ۹۰-۸۸). مولانا می‌گوید: مستی تعمّدی مانع مسئولیت کیفری نیست.

لاتُؤاخِذ اِن نَسینا ، شد گواه

 که بُوَد نسیان به وجهی هم گناه

 ز آنکه استکمالِ تعظیم او نکرد

 ور نه نسیان در نیاوردی نبرد

 گر چه نسیان لابُد و ناچار بود

 در سبب ورزیدن او مختار بود

 که تهاون کرد در تعظیم ها

تا که نسیان زاد یا سهو و خطا

 همچو مستی  کو جنایت ها کند

گوید او معذور بودم من ز خَود

گویدش لیکن سبب ای زشتکار

از تو بُد در رفتنِ آن اختیار

 بیخودی نآمد به خود توش خواندی

 اختیارت خود نشد توش راندی

(مثنوی، دفترپنجم، ابیات: ۴۱۰۷-۴۱۰۱)

۶۴-توبه

توبه در زبان عربی به معنی بازگشت است و در اصطلاحات اسلامی، به معنی بازگشت از گناه به سوی خداوند است. این حالت وقتی رخ می‌دهد که انسان از گناه پشیمان شده و قصد انجام آن را نداشته باشد. توبه در حقوق جزای اسلامی به عنوان یکی از موارد سقوط مجازات شمرده است و به عنوان یک تاسیس حقوقی محسوب می‌شود؛ در اهمیت آن همین بس که یکی از بهترین شیوه‌های جلوگیری از تکرار جرم و اصلاح مجرمین است. با تامل در آیات و روایات و سخنان فقهای اسلام، استنباط می‌شود که برای توبه، ندامت حقیقی و عزم بر ترک گناه برای همیشه کافی است و انجام آن نیاز به لفظ و اعمال خاصی ندارد. در قانون مجازات اسلامی، توبه از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و اگر با شرایط کامل انجام شود، یکی از معاذیر قانونی معافیت از مجازات شناخته شده است که در جرایم حق‌االله، قبل از ثبوت جرم به‌وسیله‌ی اقرار یا شهادت شهود، مسقط مجازات بوده، ولی در جرایمی که جنبه‌ی حق‌الناس دارند، موجب سقوط مجازات نیست؛ چون مرتکب، علاوه بر این که اوامر و نواهی الهی را نادیده گرفته، موجب ضرر و زیان مالی و جسمی یا آبرویی برای دیگران شده و باید جبران کند. از جمله نکات قابل توجه در باب توبه به عنوان یکی از معاذیر معافیت از مجازات، این است که اگر بزهکار بعد از اقرار توبه کند، قاضی می‌تواند (مخیر است) که از ولی امر برای او تقاضای عفو کند یا مجازات را در حق وی اعمال کند. اما توبه بعد از اقامه‌ی بینه هیچ اثر حقوقی ندارد.

مولانا توبه را عنایت و توفیقی می‌داند که نصیب انسان‌های بختیار می‌شود.

هر دلی را سجده هم دستور نیست

مُزدِ رحمت  قِسمِ هر مُزدور نیست

 هین به پشتِ آن مکن جُرم و گناه

که کنم توبه در آیم در پناه

(مثنوی، دفتر دوم، ابیات: ۱۶۵۳-۱۶۵۲)

باز گفت ای شه پشیمان می‌شوم

توبه کردم نو مسلمان می‌شوم

(مثنوی، دفتر دوم، بیت:۳۴۲)

در حد و تعزیر قاضی هر که مرد

نیست بر قاضی ضمان کونیست خرد

(مثنوی، دفتر ششم، بیت: ۱۵۱۰)

حد مجازاتی است که موجب، نوع، میزان و کیفیت اجرای آن در شرع مقدس تعیین شده است(ماده‌ی ۱۵ قانون مجازات اسلامی). اما تعزیر در لغت به معنی تنبیه وتادیب است و در اصطلاح فقهی، کیفری است که چون و چندش در شرع معلوم نشده است بل مقدار آن بستگی به تشخیص قاضی و حاکم شرع دارد.

عفت فضیلت قوه‌ی شهویه و افضل‌العبادات است.عمل زنا مطرود و مطعون ادیان است. قرآن کریم در آیه‌ی ۳۳ سوره‌ی اسری می‌فرماید:«لاتقربوا الزّنی انه کان فاحشة وسا ٕ سبیلا»(=هرگز به عمل زنا نزدیک نشوید که کاری بسیار پست و راهی بسیار ناپسند است). حکمت ۲۵۲نهج‌البلاغه، فلسفه‌ی ترک زنا را«تحصیناً للنسب»(= سلامت نسل آدمی)بیان کرده است.

مولانا در شناعت عمل زنا می‌گوید:

ابر برنیاید پی منع زکات

وز رنا افتد و با اندر جهات

(مثنوی، دفتر نخست، بیت :۸۷)

چنان‌که در«حد زنا» مذکور افتاد زنا بسته به نوع آن(محصن وغیرمحصن) دارای حد اکبر(رجم)وحداصغر(صدشلاق) است.

درمتون اسلامی از شرب خمر به «مادرگناهان» یاد شده است. قرآن کریم در سوره‌ی بقره، آیه‌ی ۲۱۹ شراب و قمار را از گناهان کبیره می‌داند(یسئلونک عن الخمر والمیسر قل فیهما اثم کبیر). حکمت ۲۵۲نهج‌البلاغه، فلسفه‌ی ترک شرب خمررا«تحصیناً العقل»(=سلامت عقل) بیان کرده است.

غیر از شافعیه که مجازات شراب را چهل ضربه شلاق دانسته‌اند، سایر مذاهب مجازات آن را هشتاد تازیانه می دانند که در صورت تکرار و اجرای حد برای هر عمل، در مرتبه‌ی چهارم شارب خمر محکوم به قتل است. حد وقتی جاری می‌شود که حالت مستی رفع شده باشد. مولانا به این نکته اشاره دارد.

چون که مستم کرده ای حدم مزن

شرع مستان رانبیند حد زدن

چون شوم هشیار آن گاهم بزن

که نخواهم گشت خود هشیار من

(مثنوی، دفتر پنجم، ابیات: ۴۲۰۳-۴۲۰۲)

ارتداد عبارت است از، کافر شدن مسلمانی که اسلام او به شهادتین از روی اختیار و پس از آگاهی بر ستون‌ها و ارکان اسلام و التزام به احکام آن باشد. و مرتد کسی است که از دین اسلام به کفر بازگردد.از جمله دیدگاه‌های متفاوت در ارتداد، توبه مرتد است که مشهور فقهای امامیه مرتد فطری را غیرقابل پذیرش دانسته‌اند. در حالی که مذهب اهل سنت طلب توبه و پذیرش آن را لازم دانسته‌اند.

مولوی یکی از مصادیق ارتداد یعنی ‌تهمت و افترا به پیامبر اسلام (ص)و خاندان او را ذکر می‌کند که:

 گر نبودی او نتیجه‌ی مرتدان

کی چنین گفتی برای خاندان

(مثنوی، دفتر دوم، بیت:۲۱۹۹)

مولوی می‌گوید علم سحر و جادو آموختن حرام نیست، بلکه اگر برای تمیز حق از باطل باشد مستحسن است، اما عمل آن حرام است.

 پس از این رو علم و سحر آموختن

 نیست ممنوع و حرام و ممتهن

 بهر تمیز حق از باطل نکوست

سحر کردن شد حرام ای مرد دوست

علامه همایی ذیل این ابیات می‌گوید:

«آن‌چه مولوی درباره‌ی علم و عمل سحر و جادو گفته مطابق عقیده و مذهب مختار هر دو فرقه شیعه و سنی است؛ حقیر خود در درس خارج فقه که در خدمت مرحوم استاد علامه سیّد الفقها و الاصولیین حاج میرمحمدصادق خاتون‌آبادی اصفهانی(متوفی ۱۳۴۸ ه ق) افتخار تلمذ داشتم در مبحث«مکاسب محرمه» این مسئله مخصوصاً به خوبی وارسی شد که مذهب اسلام با هیچ علمی حتا علم نرد و شطرنج و موسیقی و امثال آن مخالف نیست، فقط پاره‌ای از اعمال و حرفه‌هاو پیشه‌های پست و ناروا را حرام یا مکرو شمرده است(همایی،۱۳۹۴،ج ۱: ۶۸).

*وکیل دادگستری