آثار سوء ناشی از اطلاع‌رسانی نادرست، مبهم و اخبار گمراه کننده در جامعه با ظهور شبکه‌های اجتماعی بیش‌تر شده‌است.
موضوع شایعه، چیز جدیدی نیست و قدمتی دیرینه دارد. حجم زیاد پیام‌ها و اطلاعات دریافتی چنان وقت و زندگی مردم را دربرگرفته که گاهی باعث سردرگمی آن‌ها می‌شود. به دیگر سخن؛ خیلی از این پیام‌ها جعلی و شایعه هستند که نه تنها مضرند بلکه چیزی بر دانش مردم نمی‌افزایند. در این‌گونه مواقع، «دانش رسانه‌ای» می‌تواند راه‌گشا باشد و سره را از ناسره، تمیز دهد.
اطلاعات غیرواقعی و نادرست، دلایلی دارد چون نبودِ شناخت در فرستنده، نشر آگاهانه و از روی عمد و یا نبود نظارت بر روند ارسال اطلاعات که نوعی سردرگمی را برای مردم به وجود می‌آورد. یکی دیگر از مهم‌ترین دلایلی که شایعه قدرت می‌گیرد، منابع رسمی و دولتی است که یک واقعیت را به‌گونه‌ای وارونه منعکس می‌کنند و این خود بر شایعه دامن می‌زند و از طرفی دیگر بی‌اعتمادی را به حاکمیت و رسانه‌های داخلی دو چندان می‌کند. برای نمونه ساعت ۲۲ دوشنبه سوم مهر ماه ۱۴۰۲، صدای مهیبی در برخی مناطق شهر خرم‌آباد شنیده شد؛ در پیوند با این «صدا»، مدیرکل مدیریت بحران استان لرستان، موضوع «زلزله» را به‌طور کلی و با قاطعیت مردود دانست و گفت: «طی ارتباط مستقیم با موسسه‌ي ژئوفیزیک دانشگاه تهران این موضوع بررسی شد و هیچ‌گونه زلزله‌ای در آن ساعت در خرم‌آباد ثبت نشده است.»/ ایرنا
هم‌چنین معاون سیاسی امنیتی استانداری لرستان تأکید کرد:« … هیچ انفجاری در خرم‌آباد به وقوع نپیوسته و مردم اخبار را از مراجع رسمی پیگیری کنند.»
وی افزود:«… هیچ‌گونه انفجار و مواردی ازاین‌دست در شهر خرم‌آباد اتفاق نیفتاده و صرفاً آن چیزی که منتشر شده گمانه‌زنی برخی رسانه‌ها بوده و اتفاق خاصی که باعث نگرانی مردم عزیز باشد به وقوع نپیوسته است.»/ ایرنا
و اما یک روز بعد از آن صدا و لرزش ناشناخته، موسسه‌ی ژئوفیزیک دانشگاه تهران وقوع زمین‌لرزه را در خرم‌آباد تأیید و اعلام کرد:« دلیل لرزش زمین طی شب گذشته در شهر خرم‌آباد مربوط به وقوع زلزله‌ای به بزرگی ۲ ریشتر در این شهر بود.»
رییس پایگاه اطلاعاتی موسسه‌ي ژئوفیزیک دانشگاه تهران تصریح کرد:«زمین‌لرزه‌های کوچک به‌طور معمول قابل احساس نیستند، اما هنگامی‌که زمین لرزه‌های کوچک در عمق کم رخ می‌دهند، مردم آنرا احساس می‌کنند.»/ایرنا
اگر اندکی دقت کنید و سخنان ضد و نقیض مسئولان را مدنظر داشته باشید، می‌بینید که باعث این گمانه‌زنی‌ها در فضای مجازی همین سخنان ضد و نقیض ‌ان‌هاست.
جای این پرسش باقی است؛ چگونه مدیریت بحران استان لرستان، وقوع هرگونه زمین‌لرزه را با قاطعیت مردود می‌داند در حالی که یک‌روز بعد موسسه‌ي ژئوفیزیک دانشگاه تهران این موضوع را تایید می‌کند؟!
بدین‌روی، سخنان نسنجیده و ناهماهنگ مسئولان بازار شایعه را داغ کرد و ذهن‌های مردم را به سمت‌هایی دیگر هدایت نمود‌. از طرفی، رسانه‌های برون‌مرزی نیز خوراک رسانه‌ای خوبی یافته بودند و در باره‌ی آن تحلیل‌ها و تفسیرهای گوناگونی به خورد مخاطبان‌شان دادند. حالا مخاطب مانده است در این بلبشوی رسانه‌ای و سخنان متناقض مسئولان به کدام سمت برود؟ حرف کدام طرف درست است؟ همین باعث شایعه‌پراکنی و اخبار جعلی می‌شود. بماند که گاهی شایعه درست از آب درمی‌آید…
اخبار جعلی و نادرست روایت‌های خبری است که رسانه‌های اجتماعی با تقلید از منابع خبری مشروع، منتشر می‌کنند، به سرعت منتشر می‌شوند در چنین فضایی آلودگی اطلاعاتی پدید می‌آید و افکار عمومی و ذهنیت جمعی در یک گستره‌ی زمانی و مکانی درگیر اطلاعات غیرواقعی مشخصی می‌شود که از آن به عنوان «دیس‌اینودمی» یا همه‌گیری و شیوع اخبار و اطلاعات جعلی نام می‌بریم.۱
«شایعه در جایی مطرح می‌شود که زمینه‌ی دسترسی به اخبار موثق امکان‌پذیر نباشد؛ شایعه، انتقال شفاهی پیامی است که برای برانگیختن باور مخاطبان و هم‌چنین تاثیر در روحیه‌ی آنان ایجاد می‌شود.»۲
شایعات زمانی رواج می‌یابند که حوادث مربوط به آن در زندگی افراد از اهمیتی برخوردار باشند یا در مورد آن‌ها خبرهای «صریح» پخش نشود و یا این که خبرهای مربوط به آن‌ها «مبهم» باشند. این ابهام، زمانی به وجود می‌آید که خبر به صورت تحریف شده دریافت شود یا به فرد، خبرهای متضادی برسد یا فرد از فهم این‌گونه خبرها، عاجز باشد.
چنان‌چه مردم تشنه‌ی خبری باشند که به سرنوشت آن‌ها بستگی دارد به شایعه‌سازی دست می‌زنند تا خلأ موجود را پر کنند. شایعه‌سازی و شایعه‌پراکنی شاخص‌های بارز و وضعیتِ بحرانی افکار عمومی هستند و باید به مثابه‌ی نشانه‌های هشدار دهنده‌ی این وضعیت به شمار آیند.
نکته‌ی مهمی که وجود دارد این است که متاسفانه بیشینه‌ی مردم به رسانه‌های رسمی و دولتی به‌ویژه‌ صدا و سیما اعتماد ندارند! یعنی رسانه‌های داخلی از مرجعیت رسانه‌ای خارج شده بنابراین مردم برای برآورده کردن نیازهای رسانه‌‌ای خود به رسانه‌های بیگانه، روی‌ می‌آورند.

این‌که معاون محترم سیاسی امنیتی استانداری لرستان می‌گوید:« ….مردم اخبار را از مراجع رسمی پیگیری کنند.» همین توصیه ممکن است نتیجه‌ی وارونه داشته باشد!
در پایان باید گفت هنوز این پرسش و ابهام در باره‌ی آن صدای به گفته‌ی مدیریت بحران لرستان «مهیب» وجود دارد که به‌راستی زمین‌لرزه رخ داد یا مشکل دیگری بود؟ یعنی افکار عمومی به‌طور کامل قانع نشده و منتظر شفاف‌سازی در پیوند با این موضوع است.

پی‌نویس:
۱-خبرنگاری، اخبارجعلی و اطلاعات غلط، چریلین ایرتون، جولی پوزتی، ترجمه‌ی علی احمدی، نشر علم،۱۴۰۰٫
۲-پوشش خبری، نوشته‌ی دکتر محمد سلطانی‌فر، دکتر شهناز هاشمی، ص ۱۳۶، انتشارات سیمای شرق.

*کانال سیمره در تلگرام