نگاه ارزشی و نوستالژیک به گذشته‌ی تاریخی، ارزیابی گذشته بر اساس ذهنیت امروز، و انگیزه‌های هویت‌طلبانه و اصالت‌محور در مطالعات تاریخی اقوام و جوامع بومی، از جمله آسیب‌هایی هستند که می‌توانند کارکرد و ارزش پژوهشی همان منابع محدود را نیز بی اثر کرده و پژوهش‌های تاریخی را از محتوا و اعتبار علمی تهی کنند. بخش زیادی از متون و منابع تاریخی گذشته در حقیقت «روایت تاریخی» هستند. به این معنا که غالباً رخدادهای تاریخی را با منطقی وقایع‌نگارانه روایت می‌کنند. از سویی متون تاریخی به‌طور معمول شواهد ملموس و رویدادهای واقعی زندگی انسان را در یک گذشته‌ی تاریخی روایت می‌کنند و اهمیت و اعتبار نوشته‌های او را می‌توان با بررسی شواهد و مستندات موجود، مورد ارزیابی قرار داد.
پویش‌گران حوزه‌ی مطالعات تاریخ و فرهنگ بومی لرستان طی حدود ۶۰ تا ۷۰ سال اخیر مطالعات وپژوهش‌های تاریخی پردامنه‌ای را در قالب آثار مکتوب منتشر نموده‌اند، که برای امروزیان حکم منابع مرجع تاریخی را دارند. نسل اول مورخان و پژوهشگران بومی (نظیر محمدرضا والیزاده معجزی، علی‌محمد ساکی، حمید ایزدپناه، محمدحسین آریا، اسفندیار غضنفری، سکندر امان‌اللهی بهاروند و …) با زیر و رو کردن متون تاریخی زمانه‌ی خود، و با رنج و درد و دریغ از نانوشته‌های تاریخ، خطوط کلی تاریخ لرستان را در حالی ترسیم کردند که به دست آوردن کتابی چون شرفنامه‌ي بدلیسی یا تاریخ گزیده حمدالله مستوفی در حکم صید مروارید در اقیانوس با دست خالی بود. بخش مهم دیگری از متون تاریخی لرستان که طی حدود ۵ دهه‌ی اخیر پدید آمده، میراث معنوی گران‌سنگی است که بر پایه‌ی مطالعات شفاهی، بررسی نسخ خطی و بازخوانی اسناد، مکاتبات دیوانی و متون قدیمی شکل گرفته است. حجم و دامنه‌ی این آثار چنان وسیع و متنوع است که حتا ذکر نام پدیدآورندگان‌شان هم مستلزم بحث مستقلی در این زمینه است. بدین ترتیب، این دو حوزه از مطالعات تاریخی را می‌توان بخش اعظم منابع مرجع و آورده‌ی معنوی و سرمایه‌ای دانست که پژوهشگران تاریخی لرستان، امروزه می‌توانند از آن بهره ببرند.
اگر معتبرترین آثار این مؤلفان را در حوزه‌ی مطالعات تاریخی لرستان، در جایگاه متون مرجع قرار دهیم، منابع و مصادر همین مطالعات برای ما حکم مادرمتن (متن اصلی) را پیدا می‌کند. مجموعه‌ای متنوع از متون تاریخی، اسناد و مکاتبات دیوانی، تذکره‌نامه‌ها، سفرنامه‌ها و … که ممکن است این‌جا و آن‌جا به فراخور موضوع، به اتابکان لر کوچک، والیان پیشکوه و پشتکوه، الوار یا ساکنان لرستان فیلی و مفاهیم دیگری از این قبیل هم گریزی زده باشند. اما در بخشی از این اسناد و مکاتبات و متون تاریخی (نظیر سفرنامه‌ها)، حکومت‌های محلی جغرافیای طبیعی و انسانی و مردمان این منطقه، محور و موضوع اصلی بحث هستند. اغلب این منابع تا چند دهه پیش یا بدون استفاده در زوایای کتابخانه‌ها خاک می‌خوردند و نیازمند همتی بلند برای معرفی، ترجمه و انتشار بودند، یا به دلیل زبان روایی، کلی‌نگری و عدم توجه به جزئیات زندگی مردم بومی، و نبود مستندات کافی و اشتباهات متعدد در ضبط و ثبت اسامی و واژگان محلی و مسائل مشابه، در میان منابع تاریخی از جایگاه چندانی برخوردار نبودند. از سویی طی چند دهه‌ی اخیر حجم وسیعی از اطلاعات تاریخی از طریق منابع دیگری چون اسناد و مکاتبات حکومتی دوره‌ی قاجار، گزارش‌های مکتوب مقامات محلی، قوم‌نگاری‌ها و پژوهش‌های تاریخی، ایلات و طوایف وگردآوری تاریخ شفاهی و … به منابع ما افزوده شده است که گاه اطلاعات مندرج در یک برگ سند آن (چه از نظر جامعیت و چه اصالت و اعتبار پژوهشی) با کل آوردۀ تاریخی کسانی چون اسکندربیک منشی و شرف‌الدین بدلیسی و دیگران در زمینه‌ی تاریخ لرستان در عهد اتابکان و والیان برابری می‌کند. بدیهی است این یافته‌های جدید می‌تواند در کنار منابع مکتوب تاریخی قرار گرفته تصویر دقیق‌تر و گویاتری را از تاریخ ۲۰۰ سال اخیر لرستان ترسیم کند. اتصال و الحاق این دو بخش از تاریخ لرستان (اسناد و منابع جدید و اطلاعات تاریخی قابل اخذ از منابع قدیمی) نیازمند شرایط و بسترها و ابداع روش‌هایی نوین در تحقیق و تحلیل تاریخ است، که بتواند با کل سنت تاریخ‌نگاری بومی ما چالش‌های فکری و معرفتی ایجاد کند.
سفرنامه‌های دوره‌ی قاجار از جمله آثار مکتوبی هستند که به دلیل تنوع عنوان‌ها، تنوع زمانی و مکانی پدیدآوران و مناطق مورد بازدید و ارزش تاریخی و اسنادی روایات مندرج در این آثار، می‌توانند به یکی از مهم‌ترین و مؤثرترین سرشاخه‌‌‌های تغذیۀ مطالعات تاریخی ما در حوزه‌ی لرستان‌پژوهی بدل شوند. این آثار نسبت به دیگر منابع مکتوب تاریخی، تصویر دقیق‌تری از جغرافیای طبیعی و تاریخی لرستانِ آن روزگار را ترسیم می‌کنند. خوانندگان چنین متونی در خلال خواندن شرح وقایع پیش آمده برای نویسنده، اطلاعات ضمنی دقیق‌تر و مستندتری را در رابطه با سیمای اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی و حال و روز مردم بومی آن زمان کسب می‌کنند. این روایات وقتی در کنار اسناد و مکاتبات و منابع تاریخی قرار می‌گیرند، قابلیت آن را دارند که از روایت تاریخی، به متن تاریخی مستند تبدیل شوند، و اعتبار علمی و پژوهشی پیدا کنند. این دسته از متون تاریخی به دلیل آن که توسط سیاحان و ناظران غیربومی پدید آمده‌اند، حاوی نوعی نگاه انتقادی هستند، که به ما کمک می‌کند، درک جامع‌تری از تاریخ و فرهنگ نیاکانمان داشته باشیم. این در حالی است که اغلب قریب به اتفاق این سفرنامه‌ها به طور جدی مورد بررسی و بازبینی قرار نگرفته و ارزیابی اصالت محتوا و ارزش و اعتبار علمی آن‌ها، بدون چنین بازبینی‌هایی به راستی دشوار است.

یکی از این منابع مهم تاریخی سفرنامه‌ی مقصود جهان‌، «تألیف ‌محمودمیرزا قاجار» است که با وجود عبور سریع و نگاه کلی نویسنده به رخدادهای تاریخی لرستان فیلی در اواخر حکومت فتحعلی‌شاه قاجار، تصویری کمابیش روشن از جغرافیای طبیعی و تاریخی، ظرفیت‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، اماکن تاریخی و مذهبی، رقابت‌های قومی و جنگ‌ها و کشمکش‌های حکام محلی بر سر قدرت و مسائل دیگری از این قبیل را برای خوانندگان ترسیم می‌کند. این کتاب علاوه بر ارزش ادبی و تاریخی آن روایتی صریح و از منظر قدرت به لرستان در یکی از پیچیده ترین مقاطع زمانی تاریخ ایران است. عصری که قدرت سنتی بر آمده از حکم‌رانی والیان بازنمایی می‌کند. یکی از دلایل اهمیت این منبع آن است که نویسنده، بازه‌ی مهمی از تاریخ لرستان را روایت می‌کند که اطلاعات تاریخی اندکی از آن موجود است و تنها در منابع معدودی به آن پرداخته شده است. دلیل دیگر اهمیت این سفرنامه و برخی دیگر از آثار محمودمیرزا (مثل عهد حسام)، پرده برداشتن از مناسبات سیاسی لرستان فیلی و ورود ناخواستۀ ایلات و طوایف بومی این منطقه در جنگ قدرت فرسایشی و کشمکش چند ده ساله‌ی شاهزادگان قاجار است. نویسنده (محمودمیرزا قاجار) در لابلای روایات خود، شاید حتا ناخواسته، گواهی می‌دهد که چگونه سرنوشت منطقه‌ای سرشار از گنجینه‌های تاریخی و استعدادهای طبیعی به ورطه‌ی تصمیم‌‌گیری و هلهله‌ی کورباش و دورباش کاروان حکومتی نوظهوری می‌افتد که جوانی شانزده ساله را حاکم نهاوند می‌کند و سپس در ۲۸ سالگی حکومت بخش وسیعی از لرستان و ایلام امروزی را در به ید قدرت او می‌‌سپارد و چگونه مرزهای جغرافیایی خوزستان، لرستان، کرمانشاه، بختیاری و ایلام امروز مثل گوشت قربانی در میان فرزندان شاه ابدمدت!! قاجار تکه تکه می‌شود. در کم‌تر متن تاریخی دیگری می‌توان دید (شاید غیر از خاطرات ظل السلطان) که یک شاهزاده‌ي جاه‌طلب قاجار چنین واضح و بی‌ابهام، پرده از منطق حکم‌رانی ومناسبات حکومتی و مناسبات شاهان قاجار با مردم بومی بردارد.
در این سفرنامه محمودمیرزا علاوه بر هویت شخصی و تاریخی خود، نماد تمام عیار یک صاحب منصب و رجل سیاسی دورۀ قاجار است که در نیمۀ اول عهد قاجار و در اوایل انتصابش به حکومت لرستان فیلی (پیشکوه و پشتکوه) به حوزه‌ی جغرافیایی تحت مسئولیت خود سفر می‌کند و به فراخور مسیر حرکتش دیده‌‌ها و شنیده‌ها و افکار و ذهنیات و قضاوت‌های خود را در بارۀ تاریخ و جغرافیای طبیعی این منطقۀ تاریخی به رشته‌ي تحریر می‌کشد. چیزی که این اثر را با تمام کمبودهای آن به یک متن مهم تاریخی بدل می‌کند، آن است که لرستان را از منظر کسی روایت می‌کند که نماینده‌ی تام‌الاختیار نهاد مرکزی قدرت است.
او نخستین حکم‌ران قاجار است که که شرح قدم رنجه کردن خود به این منطقۀ تاریخی را به قلم خود می‌نگارد. و درست در زمانه‌ی نوشتن این سفرنامه درگیر یک تنش و درگیری و جنگ قدرت با رقبای خود (دیگر پسران و نوه‌های فتحعلی‌شاه قاجار) است. او راوی قدرتمندی است که با خدم و حشم خود، در گوشه‌ای از ممالک محروسه گشت و گذار می‌کند، حکم‌ران جوانی که میراث‌دار سنت‌های خسروانه بیش از دوهزار سال تاریخ ایران است و همچون سلطان محمود غزنوی در تپه‌ماهورهای گچی طرهان و اطراف سیمره به دنبال شکار آهوی تتار است. او شاید نمی‌داند برای نوادگان مردمانی می-نویسد که دویست سال بعد، نسخ خطی خاطرات سفر او را با ولع می‌خوانند که ردی از گذشتگان خود بگیرند. از این نظر سفرنامه‌ی محمودمیرزا روایتی صریح و مستند و گزارشی شبه حکومتی است که لرستان فیلی (پشتکوه و پیشکوه) را از نگاه یکی از معدود شاهزادگان اهل قلم نیمۀ نخست دورۀ قاجار روایت می‌کند.
اخیراً روایت و تصحیح جدیدی از این سفرنامه به قلم آقایان ‌‌سیدیدالله ستوده‌ و ‌محمد محمدی اصل‌ توسط انتشارات شاپورخواست‌ به زیور طبع آراسته و منتشر شده است، که در نوع خود اثری موفق است، و به دلایلی که در ادامه‌ي این بحث ارائه خواهد شد، می‌توان آن را یکی از مؤثرترین تلاش‌های صورت گرفته در حوزه‌ی تحشیه و تعلیق متون تاریخی مرتبط با لرستان دانست. گفتنی است هم‌زمان با آماده شدن این کتاب برای چاپ، روایت و عنوان دیگری نیز از همین کتاب خطی در دی ماه سال ۱۳۹۹ به تصحیح «آقای ‌ساسان والیزاده»توسط ‌انتشارات سفیر اردهال‌ منتشر شده است، که با تمام ظرفیت‌ها و ارزش‌های این کتاب و زحمات مصحح محترم، در این نوشتار موضوع بحث ما نیست؛ و در این مقال صرفاً به روایت و تصحیح نخست (یعنی نسخه‌ي نشر شده توسط انتشارات شاپورخواست) خواهیم پرداخت. این نسخه تصحیح شده از کتاب نتیجه‌ي یک فرایند مطالعاتی پردامنه و گسترده توسط نویسندگان است، که بر پایه‌ي گردآوری اسناد، شواهد، قرائن و روایت‌های شفاهی مرتبط با رخدادهای مندرج در کتاب شکل گرفته است. طی کردن مسیر سفر محمودمیرزا و گردآوری اطلاعات مفصل شفاهی و مکتوب از صدها منبع تاریخی، مقاله، کتب خطی و متون فارسی و عربی، معرفی رجال و شخصیت‌ها، اماکن و بناهای تاریخی، پل‌ها، مقابر و زیارتگا‌ها، ظرفیت‌های طبیعی و تاریخی و … و بهینه‌سازی و تقویت روایت‌های سفرنامه با تزریق صدها عکس، نقشه، سند تاریخی، اطلاعات جغرافیایی و طبیعی موجود در مسیر سفر، نقشه و پلان بناهای تاریخی (کارشیو) و … تنها بخشی از تلاش‌های مؤثر دو سال و نیمه مصححان برای تهیه‌ي روایتی مستند از این سفرنامه است. این اثر نمونه‌ای از یک کار پژوهشی است که نه به دلیل ‌تصحیح متن‌ بلکه به خاطر حاشیه‌نگاری و پژوهش‌های میدانی موازی و مستندسازی و تقویت متن اصلی دارای اهمیت است.

می‌توان گفت مطالعات موازی مصححان توانسته است تا حدود زیادی کمبودهای شکلی و ساختاری اثر اصلی را برطرف کند، ضمائم و پیوست‌های متعددی به آن اضافه اضافه شده، و اثری را که قریب دویست سال است در گوشه‌ی کتابخانه‌ها خاک می‌خورد، به اثری امروزی و سرشار از اطلاعات و مستندات تاریخی بدل کرده است. از منظر هرمنوتیکی کتاب تصحیح شده‌ی ‌مقصود جهان در حقیقت خوانش و روایتی جدید و کامل‌تر از اثر اصلی است. به عبارتی گویی محمود میرزا در سفرنامه مقصود جهان تعدادی از قطعات جورچین تاریخ لرستان و دربار قاجار را با خود به همراه آورده و مصححان نیز قطعات دیگری از همین تاریخ را در کنار آن گذاشته‌اند. این هم‌سویی و اشتراک زمینه، باعث گشته است متن نسبتاً کوتاه، منشیانه و دیوانی این شاهزاده‌ي قاجار، در نسخه تصحیح شده به متنی امروزی و سرشار از اطلاعات و مستندات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، تاریخی و جغرافیایی لرستان فیلی (پیش‌کوه و پشت‌کوه) بدل شده‌است، و تلاش مصصحان توانسته است تا حدود زیادی، کمبودهای ساختاری، محتوایی، ذاتی و عارضی اثر اصلی را برطرف کند. ادامه دارد…